Академический словарь башкирского языка. Том VIII. Страница 520
Поиск по словарям
ТУҘБАШ
Туҙҙан эшләнгән һауыт; тырыз. □ Туес (посуда из бересты). М Ул [Хөрмәт] атаһы яһап биргән туҙаяҡ менән куп итеп еләк йыйҙы. Ж. Кейекбаев.
ТУҘБАШ I и.
1. зоол. ҡар. туҙбаш йылан. Туҙбаштар кубәйгән. Туҙбаш тешләгән. Туҙбаш утынлыҡҡа эйәләгән.
2. миф. Ғайса пәйғәмбәрҙе ҡотҡарыусы йылан ҡиәфәтендә күренгән ыңғай семантикалы өй эйәһе. □ Уж (в мифологии имеет положительную семантику, спаситель пророка Тайсы; в облике змеи людям показывается домовой). ■ Туҙбашты ултерһәц, өйгә ҡаза килә. «Башҡорт мифологияһы»нан.
ТУҘБАШ II (Р.: рогоз; И.: reed mace; T.: hasır otu) и. диал. ҡар. екән.
Күрән һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған, көрән, оҙонса башлы ялпаҡ күл ҡамышы һәм шуның йөнтәҫ башы. □ Рогоз (лат. Турһа). Туҙбаш баҫҡан. Һаҙматта туҙбаш уҫә.
ТУҘБАШ ЙЫЛАН (Р: уж; И.: grass snake; T.: suyılanı) и. зоол.
1. Башының ян яҡтарында ике һарғылт табы булған ҡуңыр төҫтәге ағыуһыҙ йылан. □ Уж (лат. Matrix). ■ Ҡыштырлап, юл арҡыры туҙбаш йылан утте. Я. Хамматов. Бурәнәләй булып ойоған ботона туҙбаш йылан килеп төртөлдө лә ашыҡмай ғына шыуышып аша сыҡты. Й. Мостафин. Туҙбаш йылан тешләһә, арбап була. «Башҡорттарҙың им-том китабы»нан.
2. миф. Мифлаштырылған ыңғай семантикаға эйә, өйҙө, ҡураны һаҡлаусы, ҡурсалаусы йән эйәһе. □ Уж. ■ Ғайса пәйғәмбәрҙең кәмәһен тишкәндәр. Туҙбаш йылан, башын тишеккә тығып, кәмәгә һыу индермәгән. Шуға уны изге йылан, тиҙәр. «Башҡорт мифологияһы»нан.
ТУҘБАШ ЙЫЛАН ҮЛӘНЕ и. диал. ҡар. туҙбаш II. Туҙбаш йылан уләне уҫә. Туҙбаш йылан уләнен сабып алыу.
ТУҘ БИШЕК (бишеге) (Р: берестяная колыбель; И.: birch bark cradle; T.: huş kabuğundan yapılan beşik) и. миф., этн.
Ҡурсалау, һаҡлау көсөнә эйә булған предмет. □ Берестяная колыбель (выполняет обережную функцию). ■ Туҙ бишеккә һала
йым, ғумеркәйен теләйем. Халыҡ йырынан.
ТУҘҒАҠ I (Р: растрёпанный; И.: dishevelled, tousled, uncombed; T.: darmadağınık) c.
1. Туҙып, ялбырлап тороусан (сәскә ҡарата). □ Растрёпанный (о волосах). Туҙғаҡ сәс. Туҙғаҡ сәсен йыйып ҡуйһа ни булалыр инде был ҡыҙға? ■ Туҙғаҡ сәсле Розалина көлә-көлә тау һуҡмағы буйлап йугерә. М. Кәрим.
2. диал. Боларған, йыйнаҡһыҙ, туҙған. □ Беспорядочный, неуютный, неубранный. Туҙғаҡ өй. Туҙғаҡ нәмәләр.
ТУҘҒАҠ II (туҙғағы) (Р: пушинка; И.: fuzz; T: bitkilerin hafif, uçuşan tüyü) и.
1. Үҫемлектең туҙып, осоп торған мамығы. □ Пушинка (растений). Бәпембә туҙғағы. ■ Бөгәрләнде бәпембәләр, йәйге елгә осто туҙғаҡ. Р. Бикбаев. Әллә йыр, әллә һыу еле туҙғаҡлы ҡамыштарҙы, ҡыуғаларҙы сайҡалдырҙы. X. Ғиләжев. Беҙҙец өйҙә екән туҙғағы тултырып эшләнгән өс мендәр, бер сепрәк балаҫ, .. башҡа нәмә барлығын хәтерләй алмайым. С. Ҡудаш.
2. диал. Екән. □ Рогоз. Ҡул буйында туҙғаҡ уҫә.
3. диал. һаңғырау бәшмәк. □ Дождевик. Ямғырҙан һуц туҙғаҡ кубәйгән.
ТУҘҒАҠБАШ (Р: одуванчик; И.: dandelion; T.: karahindiba) и. диал. ҡар. бәпембә.
Ҡыуыш һабаҡлы, һары сәскәле, туҙғаҡ орлоҡло ваҡ үлән үҫемлек. □ Одуванчик (лат. Taraxacum officinale). Туҙғаҡбаштыц әллә нисә исеме бар икән бит: муллабаш, өтөкәбаш, салмабаш. ■ Ҡайтып киләм бер мәлде ҡала урамдары буйлап — тубәм кук-тә, кәуҙәм осҡан туҙғаҡбаш һымаҡ ецел, куцелдә — йылы нурҙар ағымы, ә ҡолағымда «Я-ра-там Һи-не1» тигән көй. М. Садиҡова.
ТУҘҒАҠЛАНЫУ (туҙғаҡлан ) (Р: растрепаться; И.: become tousled; T: darmadağın olmak) ҡ.
Туҙып ялбырлау. □ Растрепаться; взлохматиться. Туҙғаҡланған сәс. Туҙғаҡланған йөҙ.
ТУҘҒАҠЛАУ (туҙғаҡла-) (Р: трепать; И.: dishevel; disrange; T: darmadağın etmek) ҡ.
520
Туҙҙан эшләнгән һауыт; тырыз. □ Туес (посуда из бересты). М Ул [Хөрмәт] атаһы яһап биргән туҙаяҡ менән куп итеп еләк йыйҙы. Ж. Кейекбаев.
ТУҘБАШ I и.
1. зоол. ҡар. туҙбаш йылан. Туҙбаштар кубәйгән. Туҙбаш тешләгән. Туҙбаш утынлыҡҡа эйәләгән.
2. миф. Ғайса пәйғәмбәрҙе ҡотҡарыусы йылан ҡиәфәтендә күренгән ыңғай семантикалы өй эйәһе. □ Уж (в мифологии имеет положительную семантику, спаситель пророка Тайсы; в облике змеи людям показывается домовой). ■ Туҙбашты ултерһәц, өйгә ҡаза килә. «Башҡорт мифологияһы»нан.
ТУҘБАШ II (Р.: рогоз; И.: reed mace; T.: hasır otu) и. диал. ҡар. екән.
Күрән һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған, көрән, оҙонса башлы ялпаҡ күл ҡамышы һәм шуның йөнтәҫ башы. □ Рогоз (лат. Турһа). Туҙбаш баҫҡан. Һаҙматта туҙбаш уҫә.
ТУҘБАШ ЙЫЛАН (Р: уж; И.: grass snake; T.: suyılanı) и. зоол.
1. Башының ян яҡтарында ике һарғылт табы булған ҡуңыр төҫтәге ағыуһыҙ йылан. □ Уж (лат. Matrix). ■ Ҡыштырлап, юл арҡыры туҙбаш йылан утте. Я. Хамматов. Бурәнәләй булып ойоған ботона туҙбаш йылан килеп төртөлдө лә ашыҡмай ғына шыуышып аша сыҡты. Й. Мостафин. Туҙбаш йылан тешләһә, арбап була. «Башҡорттарҙың им-том китабы»нан.
2. миф. Мифлаштырылған ыңғай семантикаға эйә, өйҙө, ҡураны һаҡлаусы, ҡурсалаусы йән эйәһе. □ Уж. ■ Ғайса пәйғәмбәрҙең кәмәһен тишкәндәр. Туҙбаш йылан, башын тишеккә тығып, кәмәгә һыу индермәгән. Шуға уны изге йылан, тиҙәр. «Башҡорт мифологияһы»нан.
ТУҘБАШ ЙЫЛАН ҮЛӘНЕ и. диал. ҡар. туҙбаш II. Туҙбаш йылан уләне уҫә. Туҙбаш йылан уләнен сабып алыу.
ТУҘ БИШЕК (бишеге) (Р: берестяная колыбель; И.: birch bark cradle; T.: huş kabuğundan yapılan beşik) и. миф., этн.
Ҡурсалау, һаҡлау көсөнә эйә булған предмет. □ Берестяная колыбель (выполняет обережную функцию). ■ Туҙ бишеккә һала
йым, ғумеркәйен теләйем. Халыҡ йырынан.
ТУҘҒАҠ I (Р: растрёпанный; И.: dishevelled, tousled, uncombed; T.: darmadağınık) c.
1. Туҙып, ялбырлап тороусан (сәскә ҡарата). □ Растрёпанный (о волосах). Туҙғаҡ сәс. Туҙғаҡ сәсен йыйып ҡуйһа ни булалыр инде был ҡыҙға? ■ Туҙғаҡ сәсле Розалина көлә-көлә тау һуҡмағы буйлап йугерә. М. Кәрим.
2. диал. Боларған, йыйнаҡһыҙ, туҙған. □ Беспорядочный, неуютный, неубранный. Туҙғаҡ өй. Туҙғаҡ нәмәләр.
ТУҘҒАҠ II (туҙғағы) (Р: пушинка; И.: fuzz; T: bitkilerin hafif, uçuşan tüyü) и.
1. Үҫемлектең туҙып, осоп торған мамығы. □ Пушинка (растений). Бәпембә туҙғағы. ■ Бөгәрләнде бәпембәләр, йәйге елгә осто туҙғаҡ. Р. Бикбаев. Әллә йыр, әллә һыу еле туҙғаҡлы ҡамыштарҙы, ҡыуғаларҙы сайҡалдырҙы. X. Ғиләжев. Беҙҙец өйҙә екән туҙғағы тултырып эшләнгән өс мендәр, бер сепрәк балаҫ, .. башҡа нәмә барлығын хәтерләй алмайым. С. Ҡудаш.
2. диал. Екән. □ Рогоз. Ҡул буйында туҙғаҡ уҫә.
3. диал. һаңғырау бәшмәк. □ Дождевик. Ямғырҙан һуц туҙғаҡ кубәйгән.
ТУҘҒАҠБАШ (Р: одуванчик; И.: dandelion; T.: karahindiba) и. диал. ҡар. бәпембә.
Ҡыуыш һабаҡлы, һары сәскәле, туҙғаҡ орлоҡло ваҡ үлән үҫемлек. □ Одуванчик (лат. Taraxacum officinale). Туҙғаҡбаштыц әллә нисә исеме бар икән бит: муллабаш, өтөкәбаш, салмабаш. ■ Ҡайтып киләм бер мәлде ҡала урамдары буйлап — тубәм кук-тә, кәуҙәм осҡан туҙғаҡбаш һымаҡ ецел, куцелдә — йылы нурҙар ағымы, ә ҡолағымда «Я-ра-там Һи-не1» тигән көй. М. Садиҡова.
ТУҘҒАҠЛАНЫУ (туҙғаҡлан ) (Р: растрепаться; И.: become tousled; T: darmadağın olmak) ҡ.
Туҙып ялбырлау. □ Растрепаться; взлохматиться. Туҙғаҡланған сәс. Туҙғаҡланған йөҙ.
ТУҘҒАҠЛАУ (туҙғаҡла-) (Р: трепать; И.: dishevel; disrange; T: darmadağın etmek) ҡ.
520