Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том X. 219 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
ӘТЕҮ
ишетеп, урамдағы тауыҡ-ҡаҙ, эт-бесәй ишек алдына кереп шылды. Ғ. Хисамов. Өс-дурт йәшлек әсир башта .. эт-бесәй рәтендә генә йөрөнө. Б. Рафиҡов.
ЭТ БОРСАҒЫ и. диал. ҡар. эт ҡарағаты.
■ Эт борсағы июнь-сентябрь айҙарында йәшкелт сәскә ата, июль-сентябрҙә емеше өлгөрә. В. Ғүмәров.
ЭТ БҮКСӘҺЕ (Р.: коротыш; И.: titch; Т.: kısa boylu) и. ҡар. төпөш.
Бәләкәй буйлы, тәпәш кеше. □ Коротыш. Бер эт буксәһе эйәртеп алған.
ЭТБӘКЕС и. диал. ҡар. әтмәкәй. Этбәкес йыйыу.
ЭТ ДЕГӘНӘГЕ и. диал. ҡар. әлморон. Эт дегәнәгенең сәскәһе. Эт дегәнәге бөрөһө. Эт дегәнәге майы. Эт дегәнәгенең емеше.
ӘТЕКӘЙ и. диал.
1. ҡар. эт балығы.
2. ҡар. этеш.
ЭТЕЛЕҮ (этел-) ҡ. төш. ҡар. әтеү 1. страд, от әтеү 1. Аҡҡан һыу менән этелеу. Көс менән этелеу. Ситкә этелеп ҡуйылған сынаяҡ. ■ Урып йыйыу эше, иген ҡабул итеу башланды, ваҡ-төйәк мәсьәләләр ситкә этелде. М. Ғиләжев.
ЭТ ЕЛӘГЕ (Р.: толокнянка; И.: foxberry; T.: ayı üzümü) и. диал.
Ҡыҙыл емеш биреүсе мәңге йәшел ҡыуаҡ; талҡан емеше. □ Толокнянка (лат. Arctostaphylos). Эт еләге йыйыу. Эт еләге киптереу. Эт еләге япрағынан төнәтмә яһау. Эт еләге өлгөргән, ҡыуағы ҡып-ҡыҙыл булып ултыра.
ЭТЕМЕШ (Р.: настырный; И.: pully; Т.: ısrarlı) с.
1. Тырышып-тырмашып эшен эш иткән. □ Настырный, настойчивый. Этемеш кеше. Этемеш бала. Этемеш егет булып уҫте.
2. Кәрәкмәгән ваҡ нәмәләргә лә иғтибар итеүсән; ваҡ һүҙле, ваҡсыл, ваҡай. □ Мелочный. Этемеш ҡатын. Этемеш холоҡло булыу. Этемеш кеше менән йәшәу.
ЭТ ЕМЕШЕ (Р.: волчья ягода; И.: spurge flax; T.: mezeryon) и. диал. ҡар. бүре емеше.
Ашарға ярамаған ҡыҙыл емешле, ваҡ япраҡлы ҡыуаҡ. □ Волчья ягода, волчеягодник, волчье лыко (лат. Daphne). Эт емеше
нең емештәре утә ныҡ ағыулы. Эт емеше хуш еҫле сәскә ата. Эт емеше ҡыуағы.
ЭТЕМҮС (Р.: божья коровка; И.: ladybird; T.: uğur böceği) и. диал. ҡар. ҡамҡа.
Ҡанат өҫтө ҡыҙыл йәки һары төҫтәге, ҡара төрткөлө ваҡ ҡына йомро ҡуңыҙ. □ Божья коровка (лат. Coccinellidae). Этемус ҡанаты. Һары этемус. Ҡыҙыл этемус.
ЭТЕНЕҮ I (этен-) (Р.: толкаться; И.: push aside; T.: itişmek) ҡ.
1. Эргә-тирәләгеләрҙе йырып, этә-төртә хәрәкәт итеү. □ Толкаться, толкать других. Этенеп алға сығыу. Этенеп барып етеу. Этенә башлау.
2. Ниндәйҙер ҡаты нәмәгә терәлеп, кире яңы көс менән ҡуҙғалыу, алға тырмашыу. □ Отталкиваться. Бар көскә этенеу. Кул төбөнән өҫкә табан этенеу. ■ Ул [Әлфиә] һыу йотто, сәсәй башланы, өҫкә ҡалҡырға теләп, аяҡтары менән этенмәксе булғайны, ниндәйҙер ҡаты нәмәгә тейҙе — был йылға төбө ине. И. Абдуллин. Рәмзил .. эштең ниҙәлеген аңлап алды: ишкәктәренең береһен һурып сығарҙы ла, уны ҡолға кеуек тотоп, этенә башланы. Д. Бүләков.
ЭТЕНЕҮ II (этен-) (Р.: заикаться; И.: stutter; T.: kekelemek) ҡ. диал. ҡар. төтлоғоу.
Әйтер һүҙен әйтә алмай ыҡылдау. □ Заикаться. Әйтә алмай этенеу. Этенеп һөйләшеу. Бәләкәйҙән этенеу.
ЭТЕНМЕШ с. ҡар. этемеш 1. Этенмеш малай. Этенмеш холоҡло булыу.
ЭТЕНӘ-ТӨРТӨНӘ (Р.: спешно; И.: in a hurry; T.: çok çabuk) р. ҡар. ҡабалан-ҡарһалан.
Тиҙ-тиҙ, ашыҡ-бошоҡ. □ Спешно, торопливо, второпях, наспех. ■ Мөрәжәғәт итергә командир рөхсәт биргәс, Любомир, этенә-төртөнә булһа ла, уҙенең утенесен һөйләп аңлатты. М. Кәрим.
ӘТЕҮ (эт-) (Р.: толкать; И.: push; Т.: itmek) ҡ.
1. Көс һалып билдәле бер йүнәлештә хәрәкәт иттереү, күсергә, ҡуҙғалырға мәжбүр итеү; этәреү. □ Толкать, подталкивать; отодвинуть. Ҡаянан ташты этеу. Ярҙан йылғаға табан кәмәне этеу. Этеп ебәреу. Ҡаты ғына этеу. Бар көс менән этеу. М Ала
219
ишетеп, урамдағы тауыҡ-ҡаҙ, эт-бесәй ишек алдына кереп шылды. Ғ. Хисамов. Өс-дурт йәшлек әсир башта .. эт-бесәй рәтендә генә йөрөнө. Б. Рафиҡов.
ЭТ БОРСАҒЫ и. диал. ҡар. эт ҡарағаты.
■ Эт борсағы июнь-сентябрь айҙарында йәшкелт сәскә ата, июль-сентябрҙә емеше өлгөрә. В. Ғүмәров.
ЭТ БҮКСӘҺЕ (Р.: коротыш; И.: titch; Т.: kısa boylu) и. ҡар. төпөш.
Бәләкәй буйлы, тәпәш кеше. □ Коротыш. Бер эт буксәһе эйәртеп алған.
ЭТБӘКЕС и. диал. ҡар. әтмәкәй. Этбәкес йыйыу.
ЭТ ДЕГӘНӘГЕ и. диал. ҡар. әлморон. Эт дегәнәгенең сәскәһе. Эт дегәнәге бөрөһө. Эт дегәнәге майы. Эт дегәнәгенең емеше.
ӘТЕКӘЙ и. диал.
1. ҡар. эт балығы.
2. ҡар. этеш.
ЭТЕЛЕҮ (этел-) ҡ. төш. ҡар. әтеү 1. страд, от әтеү 1. Аҡҡан һыу менән этелеу. Көс менән этелеу. Ситкә этелеп ҡуйылған сынаяҡ. ■ Урып йыйыу эше, иген ҡабул итеу башланды, ваҡ-төйәк мәсьәләләр ситкә этелде. М. Ғиләжев.
ЭТ ЕЛӘГЕ (Р.: толокнянка; И.: foxberry; T.: ayı üzümü) и. диал.
Ҡыҙыл емеш биреүсе мәңге йәшел ҡыуаҡ; талҡан емеше. □ Толокнянка (лат. Arctostaphylos). Эт еләге йыйыу. Эт еләге киптереу. Эт еләге япрағынан төнәтмә яһау. Эт еләге өлгөргән, ҡыуағы ҡып-ҡыҙыл булып ултыра.
ЭТЕМЕШ (Р.: настырный; И.: pully; Т.: ısrarlı) с.
1. Тырышып-тырмашып эшен эш иткән. □ Настырный, настойчивый. Этемеш кеше. Этемеш бала. Этемеш егет булып уҫте.
2. Кәрәкмәгән ваҡ нәмәләргә лә иғтибар итеүсән; ваҡ һүҙле, ваҡсыл, ваҡай. □ Мелочный. Этемеш ҡатын. Этемеш холоҡло булыу. Этемеш кеше менән йәшәу.
ЭТ ЕМЕШЕ (Р.: волчья ягода; И.: spurge flax; T.: mezeryon) и. диал. ҡар. бүре емеше.
Ашарға ярамаған ҡыҙыл емешле, ваҡ япраҡлы ҡыуаҡ. □ Волчья ягода, волчеягодник, волчье лыко (лат. Daphne). Эт емеше
нең емештәре утә ныҡ ағыулы. Эт емеше хуш еҫле сәскә ата. Эт емеше ҡыуағы.
ЭТЕМҮС (Р.: божья коровка; И.: ladybird; T.: uğur böceği) и. диал. ҡар. ҡамҡа.
Ҡанат өҫтө ҡыҙыл йәки һары төҫтәге, ҡара төрткөлө ваҡ ҡына йомро ҡуңыҙ. □ Божья коровка (лат. Coccinellidae). Этемус ҡанаты. Һары этемус. Ҡыҙыл этемус.
ЭТЕНЕҮ I (этен-) (Р.: толкаться; И.: push aside; T.: itişmek) ҡ.
1. Эргә-тирәләгеләрҙе йырып, этә-төртә хәрәкәт итеү. □ Толкаться, толкать других. Этенеп алға сығыу. Этенеп барып етеу. Этенә башлау.
2. Ниндәйҙер ҡаты нәмәгә терәлеп, кире яңы көс менән ҡуҙғалыу, алға тырмашыу. □ Отталкиваться. Бар көскә этенеу. Кул төбөнән өҫкә табан этенеу. ■ Ул [Әлфиә] һыу йотто, сәсәй башланы, өҫкә ҡалҡырға теләп, аяҡтары менән этенмәксе булғайны, ниндәйҙер ҡаты нәмәгә тейҙе — был йылға төбө ине. И. Абдуллин. Рәмзил .. эштең ниҙәлеген аңлап алды: ишкәктәренең береһен һурып сығарҙы ла, уны ҡолға кеуек тотоп, этенә башланы. Д. Бүләков.
ЭТЕНЕҮ II (этен-) (Р.: заикаться; И.: stutter; T.: kekelemek) ҡ. диал. ҡар. төтлоғоу.
Әйтер һүҙен әйтә алмай ыҡылдау. □ Заикаться. Әйтә алмай этенеу. Этенеп һөйләшеу. Бәләкәйҙән этенеу.
ЭТЕНМЕШ с. ҡар. этемеш 1. Этенмеш малай. Этенмеш холоҡло булыу.
ЭТЕНӘ-ТӨРТӨНӘ (Р.: спешно; И.: in a hurry; T.: çok çabuk) р. ҡар. ҡабалан-ҡарһалан.
Тиҙ-тиҙ, ашыҡ-бошоҡ. □ Спешно, торопливо, второпях, наспех. ■ Мөрәжәғәт итергә командир рөхсәт биргәс, Любомир, этенә-төртөнә булһа ла, уҙенең утенесен һөйләп аңлатты. М. Кәрим.
ӘТЕҮ (эт-) (Р.: толкать; И.: push; Т.: itmek) ҡ.
1. Көс һалып билдәле бер йүнәлештә хәрәкәт иттереү, күсергә, ҡуҙғалырға мәжбүр итеү; этәреү. □ Толкать, подталкивать; отодвинуть. Ҡаянан ташты этеу. Ярҙан йылғаға табан кәмәне этеу. Этеп ебәреу. Ҡаты ғына этеу. Бар көс менән этеу. М Ала
219