Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том X. 292 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
ӘЛЕПБЕЙ
ӘЛЕПБЕЙ [ғәр. ^.Lıâll I и- һөйл. ҡар. әлифба. Әлепбей өйрәнеү. Әлепбей уҡыу.
ЭЛЕҮ ымл. ҡар. әл-лә-лә 2. Элеү! Тубығымды бәрҙем. Элеү! Сәсемде тартма!
ӘЛЗЕЙ (Р.: сейчас; И.: now, at the moment; T.: şimdi, şu an) р. диал. ҡар. әле I, 1.
Хәҙерге мәлдә; ошо ваҡытта. □ Сейчас, ныне. Әлзей иптәшең дә бармы?
ӘЛИМ [ғәр. (Р.: мучительный; И.: tormenting; T.: alim) с. иҫк. кит.
Бик әсендергес, ғазаплы, михнәтле. □ Мучительный, страдальческий, жестокий. Әлим хәл. Әлим йыл. Әлим мәл. М Күп быуат үтте: әлим, мәжиг уларҙың [әҙәм балаларының] хәлдәре. X. Ғәбитов.
ӘЛИМҒУЖА (Р.: название родового подразделения башкир; И.: Bashkir clan name; T.: bir Başkurt soyunun adı) и. этн.
Дыуан ырыуы башҡорттарының ара исеме. □ Название родового подразделения башкир племени дуван. Әлимғужаларҙың шәжәрәһе. Әлимғужалар тоҡомо.
ӘЛИФ I [рус. олифа] (Р.: олифа; И.: boiled linseed oil; T.: bezir yağı) u.
Ҡайнатып, махсус юл менән эшкәртелгән киндер, етен йәки башҡа үҫемлек майы (буяу, лак яһағанда һ. б. ҡулланыла). □ Олифа. Әлиф ҡайнатыу. Әлиф ҡушыу. Әлиф менән буяу.
ӘЛИФ II [ғәр. ] (Р.: алиф; И.: aleph; T.: elif) и.
Ғәрәп алфавитындағы тәүге хәрефтең атамаһы. □ Алиф (название первой буквы арабского алфавита). ■ Йәнбикә еңгәй шыр наҙан, хәреф танып, әлифте таяҡтан айырманы. И. Ноғманов.
ӘЛИФБА [ғәр. bill] (Р.: азбука; И.: the ABC; T.: alfabe) и. ’
Тәүге белем биреү, уҡырға, яҙырға өйрәтеү китабы. □ Азбука, букварь. Балалар өсөн әлифба. Әлифба өйрәнеү. Әлифба уҡыу. ■ Буран уҡытыусыны айырыуса ярата, сөнки ул уны әлифбаға өйрәтте, унда яҡшы сифаттар тәрбиәләргә тырышты. Ә. Бикчәнтәев. Тик әлифба аша асыла юл Ҡөрьәндәргә, изге китаптарға. Р. Бикбаев.
ӘЛИФЛӘҮ (әлифлә-) (Р.: олифить; И.: cover with drying oil; T.: bezir yağı sürmek) ҡ.
Әлиф ҡушып йәки әлиф һөртөп, әлифле итеү. □ Олифить, смазывать олифой. Иҙәнде әлифләү. Әлифләп сығыу. Әлиф һөртөү.
ӘЛЙЕРӘҮ (әлйерә-) (Р.: ослабевать; И.: loose strength; T.: güçsüzleşmek) ҡ.
1. Хәлһеҙләнеп, ҡарыуһыҙланып; ҡаҡшап ҡалыу; бәлйерәү. □ Ослабевать, терять силы, становиться слабосильным. Әлйерәп төшөү. Эҫенән әлйерәү. Ҡарт әлйерәгән.
2. күсм. Булдыҡһыҙланыу, ебеү. □ Раскисать, размякнуть. Әлйерәп бөтөү. Әлйерәп төшөү. Бөтөнләй әлйерәгән.
ӘЛЙЕҮ (әлйе-) (Р.: стареть; И.: grow old;
T.: yaşlanmak) ҡ. диал. ҡар. ҡартайыу 1.
1. Оло йәшкә етеү, олоғайыу. □ Стареть. Әлйеп китеү. Күҙгә күренеп әлйеү.
2. Аптырау, ҡаңғырыу. □ Обалдеть, теряться. Әлйеп йөрөү. Ҡапыл әлйеү. Әлйеп китеү.
3. Бик ҡартайып, аҡыл теүәллеген юғалтыу; алйыу. □ Потерять рассудок; отупеть. Кеше ҡартайһа, әлйей.
ӘЛЙЕҮӘК I (Р.: нерешительный; И.: irresolute; T.: kararsız) с. диал. ҡар. йомшаҡ I, 10.
Киҫкен, талапсан булмаған кешегә ҡарата, киреһе — ҡаты. □ Нерешительный, слабый, не волевой. Әлйеүәк кенә бит ул. Әлйеүәк егет. Әлйеүәккә әйләнеү.
ӘЛЙЕҮӘК II (Р.: пресноватый; И.: slightly unleavened; T.: acı olmayan) с. диал. ҡар. сөскөл.
Әсе булмаған, әсеп етмәгән. □ Пресноватый. Әлйеүәк ҡатыҡ. Әлйеүәк икмәк. Әлйеүәк күмәс.
ӘЛЙЕҮӘН (Р.: неуклюжий; И.: awkward, maladroit; T.: sakar) с. диал. ҡар. ибәтәйһеҙ I.
Эшкә, хәрәкәткә ипһеҙ, ҡулайһыҙ. □ Неуклюжий, неловкий. Әлйеүән кеше. Әлйеүән хужабикә. Әлйеүән хәрәкәт.
ӘЛ-ЙӨЛ (Р.: кое-как; И.: with difficulty; T.: zar zor) р. диал. ҡар. арлы-бирле IL
Нисек етте шулай ғына. □ Кое-как, насилу, еле-еле. Әл-йөл донъя көтөү. Әл-йөл эшләү. Әл-йөл һөртөү. Әл-йөл итеү. М Яңғыҙ
292
ӘЛЕПБЕЙ [ғәр. ^.Lıâll I и- һөйл. ҡар. әлифба. Әлепбей өйрәнеү. Әлепбей уҡыу.
ЭЛЕҮ ымл. ҡар. әл-лә-лә 2. Элеү! Тубығымды бәрҙем. Элеү! Сәсемде тартма!
ӘЛЗЕЙ (Р.: сейчас; И.: now, at the moment; T.: şimdi, şu an) р. диал. ҡар. әле I, 1.
Хәҙерге мәлдә; ошо ваҡытта. □ Сейчас, ныне. Әлзей иптәшең дә бармы?
ӘЛИМ [ғәр. (Р.: мучительный; И.: tormenting; T.: alim) с. иҫк. кит.
Бик әсендергес, ғазаплы, михнәтле. □ Мучительный, страдальческий, жестокий. Әлим хәл. Әлим йыл. Әлим мәл. М Күп быуат үтте: әлим, мәжиг уларҙың [әҙәм балаларының] хәлдәре. X. Ғәбитов.
ӘЛИМҒУЖА (Р.: название родового подразделения башкир; И.: Bashkir clan name; T.: bir Başkurt soyunun adı) и. этн.
Дыуан ырыуы башҡорттарының ара исеме. □ Название родового подразделения башкир племени дуван. Әлимғужаларҙың шәжәрәһе. Әлимғужалар тоҡомо.
ӘЛИФ I [рус. олифа] (Р.: олифа; И.: boiled linseed oil; T.: bezir yağı) u.
Ҡайнатып, махсус юл менән эшкәртелгән киндер, етен йәки башҡа үҫемлек майы (буяу, лак яһағанда һ. б. ҡулланыла). □ Олифа. Әлиф ҡайнатыу. Әлиф ҡушыу. Әлиф менән буяу.
ӘЛИФ II [ғәр. ] (Р.: алиф; И.: aleph; T.: elif) и.
Ғәрәп алфавитындағы тәүге хәрефтең атамаһы. □ Алиф (название первой буквы арабского алфавита). ■ Йәнбикә еңгәй шыр наҙан, хәреф танып, әлифте таяҡтан айырманы. И. Ноғманов.
ӘЛИФБА [ғәр. bill] (Р.: азбука; И.: the ABC; T.: alfabe) и. ’
Тәүге белем биреү, уҡырға, яҙырға өйрәтеү китабы. □ Азбука, букварь. Балалар өсөн әлифба. Әлифба өйрәнеү. Әлифба уҡыу. ■ Буран уҡытыусыны айырыуса ярата, сөнки ул уны әлифбаға өйрәтте, унда яҡшы сифаттар тәрбиәләргә тырышты. Ә. Бикчәнтәев. Тик әлифба аша асыла юл Ҡөрьәндәргә, изге китаптарға. Р. Бикбаев.
ӘЛИФЛӘҮ (әлифлә-) (Р.: олифить; И.: cover with drying oil; T.: bezir yağı sürmek) ҡ.
Әлиф ҡушып йәки әлиф һөртөп, әлифле итеү. □ Олифить, смазывать олифой. Иҙәнде әлифләү. Әлифләп сығыу. Әлиф һөртөү.
ӘЛЙЕРӘҮ (әлйерә-) (Р.: ослабевать; И.: loose strength; T.: güçsüzleşmek) ҡ.
1. Хәлһеҙләнеп, ҡарыуһыҙланып; ҡаҡшап ҡалыу; бәлйерәү. □ Ослабевать, терять силы, становиться слабосильным. Әлйерәп төшөү. Эҫенән әлйерәү. Ҡарт әлйерәгән.
2. күсм. Булдыҡһыҙланыу, ебеү. □ Раскисать, размякнуть. Әлйерәп бөтөү. Әлйерәп төшөү. Бөтөнләй әлйерәгән.
ӘЛЙЕҮ (әлйе-) (Р.: стареть; И.: grow old;
T.: yaşlanmak) ҡ. диал. ҡар. ҡартайыу 1.
1. Оло йәшкә етеү, олоғайыу. □ Стареть. Әлйеп китеү. Күҙгә күренеп әлйеү.
2. Аптырау, ҡаңғырыу. □ Обалдеть, теряться. Әлйеп йөрөү. Ҡапыл әлйеү. Әлйеп китеү.
3. Бик ҡартайып, аҡыл теүәллеген юғалтыу; алйыу. □ Потерять рассудок; отупеть. Кеше ҡартайһа, әлйей.
ӘЛЙЕҮӘК I (Р.: нерешительный; И.: irresolute; T.: kararsız) с. диал. ҡар. йомшаҡ I, 10.
Киҫкен, талапсан булмаған кешегә ҡарата, киреһе — ҡаты. □ Нерешительный, слабый, не волевой. Әлйеүәк кенә бит ул. Әлйеүәк егет. Әлйеүәккә әйләнеү.
ӘЛЙЕҮӘК II (Р.: пресноватый; И.: slightly unleavened; T.: acı olmayan) с. диал. ҡар. сөскөл.
Әсе булмаған, әсеп етмәгән. □ Пресноватый. Әлйеүәк ҡатыҡ. Әлйеүәк икмәк. Әлйеүәк күмәс.
ӘЛЙЕҮӘН (Р.: неуклюжий; И.: awkward, maladroit; T.: sakar) с. диал. ҡар. ибәтәйһеҙ I.
Эшкә, хәрәкәткә ипһеҙ, ҡулайһыҙ. □ Неуклюжий, неловкий. Әлйеүән кеше. Әлйеүән хужабикә. Әлйеүән хәрәкәт.
ӘЛ-ЙӨЛ (Р.: кое-как; И.: with difficulty; T.: zar zor) р. диал. ҡар. арлы-бирле IL
Нисек етте шулай ғына. □ Кое-как, насилу, еле-еле. Әл-йөл донъя көтөү. Әл-йөл эшләү. Әл-йөл һөртөү. Әл-йөл итеү. М Яңғыҙ
292