Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том X. 293 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
әллә
ғына әл-йөл донъя көтөп ятҡан әсәһен дә алып китергә димләгән икән Фәйез. С. Шәрипов.
ӘЛ-ЙӨЛ ҠАРАУ (әл-йөл ҡара-) (Р.: озираться; И.: look about; T.: etrafına bakınmak) ҡ. диал.
Алан-йолан ҡарау. □ Озираться. Әл-йөл ҡарап тороу.
ӘЛЙЫРҘАН (Р.: хомяк; И.: hamster; Т.: cırlak sıçan) и. диал. ҡар. ирлән L
Игенгә һәм баҡса емештәренә зыян килтергән ала төҫтәге, өңдә йәшәй торған кимереүсе йәнлек. □ Хомяк (лат. Cricetinae). Әлйырҫан өңө. Әлйырҙан баҡсаға зыян килтергән.
ӘЛЛИ БУЛЫУ (әлли бул-) (Р.: спать; И.: be asleep; T.: uykuya dalmak) ҡ.
Йоҡоға китеү; йоҡлау. □ Спать, засыпать. // Засыпание. Бәпәй әлли булды. Tuş генә әлли булыу. Арып, әлли булды.
ӘЛЛИ-БӘЛЛИ (Р.: баюшки-баю; И.: rock-a-bye; T.: nenni) ымл.
Бала йоҡлатҡанда йырлап әйтелә торған һүҙ. □ Баюшки-баю. Әлли-бәлли көйләу. Әлли-бәлли бәу итеу. М Әлли-бәлли бәу, әлли-бәлли бәу, Айбулат, әсәһенең йырын тыңлағандай итеп, бер aş ятҡас, йоҡоға китте. Т. Килмөхәмәтов.
ӘЛЛӘ I (Р.: разве; И.: really; T.: mı / mi) киҫ.
1. Бирелгән һорауҙы икеләнгән кеүек итеп, ҡәтғилеген йомшартыу өсөн ҡулланыла. □ Разве, что ли, или (в вопросительных предложениях смягчает вопрос). Әллә асыуландыңмы? ■ Ҡолсобай, йәш дуҫының кәйефе юҡлығын huşen, һораны: «Әллә арыныңмы?» Я. Хамматов. Сәтләуек урманы ау ыҫына килеп индек тигәндә, ҡарт урмансы ҡапыл туҡтап ҡалды, ҡулын маңлайына ҡуйып арыраҡҡа, әллә һауаға, төбәлде. Г. Яҡупова.
2. Риторик һораулы һөйләмдәрҙә һорау төшөнсәһен көсәйтә. □ Разве, что ли, или (в риторических предложениях усиливает, акцентирует значение вопроса). ■ Әллә был ҡыҫ мине яратмай инде. Т. Йәнәби.
3. Ни уйларға белмәй, икеләнгәнде аңлата. □ Разве, может быть, что ли, или (выражает сомнение). ■ Әллә ысынлап та,
Шәрифулланы алдайым тип, уҫем алдандыммы? Я. Хамматов. Бәҫғолъямал әбейҫе килтереп, имләтеп ҡарайыммы икән әллә, — тине Ғәрифә, иренә хәсрәтле куҫҫәрен төбәп. Н. Мусин.
4. Һорау алмашы менән килеп, билдәһеҙлек алмашы яһай. □ Где-то, кто-то (частица в сочетании с вопросительным местоимением образует неопределённое местоимение). Әллә кем. Әллә ҡайҫа. Әллә ҡайһы. ■ Баш инженер Мордер һуҫгә ҡыҫылды: «Беҫгә ҡабаланып әллә ҡайҫа бараһы тугел». Я. Хамматов. Шылтырат, — тине әллә ҡайҫа ашыҡҡан Ҡәшфи, алан-йолан ҡаранып. Д. Бүләков. Бара-бара әллә ниндәй һыу şap кисеп, әллә ниндәй урмандар утеп, .. Taş бер ҡалаға килеп сыҡты, ти. Әкиәттән.
5. Эш-хәл тураһында тойғо менән әйткәндә ҡулланыла. □ Как же (употребляется при эмоциональном высказывании). Әйтмәй әллә, нисек сыҫамаҡ кәрәк.
♦ Әллә кем булыу үҙеңде әллә кемгә ҡуйыу; маһайыу, эреләнеү. □ Воображать из себя, возомнить о себе. И Бөгөн şyp туй була. Батшаның ҡыҫын алам, — тип, вәзир әллә кем булып йөрөй, ти. Әкиәттән. • Һәр кем уҫенә уҫе әллә кем. Мәҡәл. Әллә кем түгел әһәмиәтһеҙ, ҙур кеше булмаған. □ Не такой уж и важный, соотв. Не велика птица. Әллә күпме бик күп. □ Очень много. ■ Әлеукәйҫең атаһы өйөнә ҡайтып, әллә купме угеҫ, һарыҡ һуйып, бөтә ауылды ҡунаҡҡа саҡырған. Әкиәттән. Әллә ҡайҙа билдәһеҙ бер ер. □ Куда-то, неизвестно куда. Әллә ҡайҫа йөрөу. Әллә ҡайҫа китеу. И Тирә-яҡты ҡараһам, Йәнтимер юҡ, әллә ҡайҫа булған. С. Агиш. Әллә ҡайҙан ниндәйҫер билдәһеҙ ерҙән. □ Неизвестно откуда. ■ Ҡапыл, яр ситендәге ҡамыш-курәндәрҫе ҡыштырлатып, әллә ҡайҫан килеп сыҡҡан ел иҫте. Р. ҠолДәүләт. Шул арала бында әллә ҡайҫан, ер аҫтынан сыҡҡан кеуек, ҡот осҡос бер дейеу килеп тә баҫты, ти. Әкиәттән. Әллә ҡасан бик күп ваҡыттан бирле; күптән. □ Давно. Әллә ҡасан барыу. Әллә ҡасанғы берәй нәмәнең, хәл-ваҡиғаның элекке ваҡытҡа ҡарағанына баҫым яһар өсөн әйтелә; бик күптәнге. □ Давнишний, исконный, старин-
293
ғына әл-йөл донъя көтөп ятҡан әсәһен дә алып китергә димләгән икән Фәйез. С. Шәрипов.
ӘЛ-ЙӨЛ ҠАРАУ (әл-йөл ҡара-) (Р.: озираться; И.: look about; T.: etrafına bakınmak) ҡ. диал.
Алан-йолан ҡарау. □ Озираться. Әл-йөл ҡарап тороу.
ӘЛЙЫРҘАН (Р.: хомяк; И.: hamster; Т.: cırlak sıçan) и. диал. ҡар. ирлән L
Игенгә һәм баҡса емештәренә зыян килтергән ала төҫтәге, өңдә йәшәй торған кимереүсе йәнлек. □ Хомяк (лат. Cricetinae). Әлйырҫан өңө. Әлйырҙан баҡсаға зыян килтергән.
ӘЛЛИ БУЛЫУ (әлли бул-) (Р.: спать; И.: be asleep; T.: uykuya dalmak) ҡ.
Йоҡоға китеү; йоҡлау. □ Спать, засыпать. // Засыпание. Бәпәй әлли булды. Tuş генә әлли булыу. Арып, әлли булды.
ӘЛЛИ-БӘЛЛИ (Р.: баюшки-баю; И.: rock-a-bye; T.: nenni) ымл.
Бала йоҡлатҡанда йырлап әйтелә торған һүҙ. □ Баюшки-баю. Әлли-бәлли көйләу. Әлли-бәлли бәу итеу. М Әлли-бәлли бәу, әлли-бәлли бәу, Айбулат, әсәһенең йырын тыңлағандай итеп, бер aş ятҡас, йоҡоға китте. Т. Килмөхәмәтов.
ӘЛЛӘ I (Р.: разве; И.: really; T.: mı / mi) киҫ.
1. Бирелгән һорауҙы икеләнгән кеүек итеп, ҡәтғилеген йомшартыу өсөн ҡулланыла. □ Разве, что ли, или (в вопросительных предложениях смягчает вопрос). Әллә асыуландыңмы? ■ Ҡолсобай, йәш дуҫының кәйефе юҡлығын huşen, һораны: «Әллә арыныңмы?» Я. Хамматов. Сәтләуек урманы ау ыҫына килеп индек тигәндә, ҡарт урмансы ҡапыл туҡтап ҡалды, ҡулын маңлайына ҡуйып арыраҡҡа, әллә һауаға, төбәлде. Г. Яҡупова.
2. Риторик һораулы һөйләмдәрҙә һорау төшөнсәһен көсәйтә. □ Разве, что ли, или (в риторических предложениях усиливает, акцентирует значение вопроса). ■ Әллә был ҡыҫ мине яратмай инде. Т. Йәнәби.
3. Ни уйларға белмәй, икеләнгәнде аңлата. □ Разве, может быть, что ли, или (выражает сомнение). ■ Әллә ысынлап та,
Шәрифулланы алдайым тип, уҫем алдандыммы? Я. Хамматов. Бәҫғолъямал әбейҫе килтереп, имләтеп ҡарайыммы икән әллә, — тине Ғәрифә, иренә хәсрәтле куҫҫәрен төбәп. Н. Мусин.
4. Һорау алмашы менән килеп, билдәһеҙлек алмашы яһай. □ Где-то, кто-то (частица в сочетании с вопросительным местоимением образует неопределённое местоимение). Әллә кем. Әллә ҡайҫа. Әллә ҡайһы. ■ Баш инженер Мордер һуҫгә ҡыҫылды: «Беҫгә ҡабаланып әллә ҡайҫа бараһы тугел». Я. Хамматов. Шылтырат, — тине әллә ҡайҫа ашыҡҡан Ҡәшфи, алан-йолан ҡаранып. Д. Бүләков. Бара-бара әллә ниндәй һыу şap кисеп, әллә ниндәй урмандар утеп, .. Taş бер ҡалаға килеп сыҡты, ти. Әкиәттән.
5. Эш-хәл тураһында тойғо менән әйткәндә ҡулланыла. □ Как же (употребляется при эмоциональном высказывании). Әйтмәй әллә, нисек сыҫамаҡ кәрәк.
♦ Әллә кем булыу үҙеңде әллә кемгә ҡуйыу; маһайыу, эреләнеү. □ Воображать из себя, возомнить о себе. И Бөгөн şyp туй була. Батшаның ҡыҫын алам, — тип, вәзир әллә кем булып йөрөй, ти. Әкиәттән. • Һәр кем уҫенә уҫе әллә кем. Мәҡәл. Әллә кем түгел әһәмиәтһеҙ, ҙур кеше булмаған. □ Не такой уж и важный, соотв. Не велика птица. Әллә күпме бик күп. □ Очень много. ■ Әлеукәйҫең атаһы өйөнә ҡайтып, әллә купме угеҫ, һарыҡ һуйып, бөтә ауылды ҡунаҡҡа саҡырған. Әкиәттән. Әллә ҡайҙа билдәһеҙ бер ер. □ Куда-то, неизвестно куда. Әллә ҡайҫа йөрөу. Әллә ҡайҫа китеу. И Тирә-яҡты ҡараһам, Йәнтимер юҡ, әллә ҡайҫа булған. С. Агиш. Әллә ҡайҙан ниндәйҫер билдәһеҙ ерҙән. □ Неизвестно откуда. ■ Ҡапыл, яр ситендәге ҡамыш-курәндәрҫе ҡыштырлатып, әллә ҡайҫан килеп сыҡҡан ел иҫте. Р. ҠолДәүләт. Шул арала бында әллә ҡайҫан, ер аҫтынан сыҡҡан кеуек, ҡот осҡос бер дейеу килеп тә баҫты, ти. Әкиәттән. Әллә ҡасан бик күп ваҡыттан бирле; күптән. □ Давно. Әллә ҡасан барыу. Әллә ҡасанғы берәй нәмәнең, хәл-ваҡиғаның элекке ваҡытҡа ҡарағанына баҫым яһар өсөн әйтелә; бик күптәнге. □ Давнишний, исконный, старин-
293