Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том V. 365 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
ҠАУҪА
1. Тамырында ултырып ҡышлаған ҡоро үлән; ҡау. □ Прошлогодняя трава (высохшая на корню). ■ Ҡарҙан әрселгән урындарҙы ап-аҡ умырзая сәскәләре ябып алған, каулан аҫтынан уләндәр морон тортә башлаған. Н. Мусин. [Мирхәйҙәров] аттарҙы йырағ ыраҡҡа — Уралға — ебәрмәһә, яҡын-тирәлә ашарлыҡ ҡаулан да ҡалманы. Т. Ғарипова. Барыһы ла утә икән, дуҫтар: йырҙар утә — уҙ быуыны менән... Кәртәләнгән кәбән тирәһендә беҙ — сабылмай ҡалған ҡаулан улән. Д. Шәрәфетдинов. Тик йоҡоһо ҡасҡан алабайҙар абалайҙар алыҫ-алыҫта... Ә йәш улән шыптыр-шыптыр килеп, атылып сыға ҡаулан балаҫтан. Р. Ғарипов.
2. диал. Ҡолондарҙың яҙғы баҡтаһы.
□ Шерсть весенней линьки у жеребят. Ҡаулан ҡойоу. Ҡолон ҡауланы. Ш Ат кәртәһе ҡаулан менән тулған. Экспедиция материалдарынан.
3. бот. диал. ҡар. ҡылған. Елдә кипкән ҡаулан. Ҡаулан сабыу. ■ Һаҡмарҙың тау биттәрендә ҡаулан йырып уткеһеҙ булып уҫкән. «Йәшлек», 25 июль 2009. Ялан, типһән кукрәге — сал бөркөттәр төйәге Ирәндектә көҙләне; ҡауланында тибендә, аҙыраһында яҙында, малы ятып юшаны. Ҡобайырҙан.
ҠАУЛАН II (Р.: пора высыхания трав; И.: period when grass dries up; T: otlar kuruyan vakit) и.
Үләндәр кипкән ҡоро миҙгел. □ Пора высыхания трав. К [Ҡотлоғужа:] Көҙгө ҡауланда кеше кумер уртәйме ни? Н. Мусин.
ҠАУЛАН III и. зоол. диал. ҡар. ҡауҙы. Аҡ ҡаулан. Ҡара ҡаулан. Ҡаулан ояһы.
ҠАУЛАН IV (Р: чешуя змеи; И.: serpent scales; T: yılan pulu) и. диал.
Йылан ҡауы. □ Чешуя змеи. Ҡаулан һалыу. Ҡаулан ташлау. Йылан ҡауланын һалып киткән.
ҠАУЛАУ I (ҡаула-) (Р.: шумно гнаться; И.: pursue noisily; T.: kovalamak) ҡ.
1. Кемдеңдер артынан шаулап ҡыуыу.
□ Шумно гнаться за кем-л. Ҡаулап барыу.
Шәп ҡаулау. М Эттәр ҡауланы. Кемдер уянып буре ҡауланы. Ғ. Ғүмәр.
2. кусм. Талап итеп шаулау, даулау. □ Шуметь, требовать. Н Һалдаттар, өйгә ҡайтабыҙ, тинеләр. Бер команда килтерҙеләр, дурт пулемёт ҡуйҙылар. Тотондолар туҡмарға, һуғышҡа, тип ҡаулайҙар. Бәйеттән.
ҠАУЛАУ II (ҡаула-) ҡ. диал. ҡар. ҡыуалау 1. Көтоуҙе ҡаулау. Ҡаулап ебәреу.
ҠАУЛАШЫУ (ҡаулаш-) ҡ. урт. ҡар. ҡаулау, взаимн. от ҡаулау. М Киттек урманға еләккә, сабышып та ҡаулашып. И. На-сыри.
ҠАУЛЫ и. зоол. диал. ҡар. ҡауҙы. Ҡаулы ҡауырһыны. Аҡ ҡаулы. Ҡаулы ояһы.
ҠАУРЫЙ I и. диал. ҡар. ҡауырһын I. М Әтәс ҡайһылай фырт ҡылана! Кикрек һытылыр сиккә етеп ҡыҙарған, ә ҡаурыйҙарына ҡараһаң, куҙ ҡамаша. Т. Ғарипова. Алдарбай бик хәтәр кейенеп алған: иҙеуҙәре алтынлы уҡа менән ҡаймаланған йәшел сапан, эске бишмәтен гәуһәр таштар биҙәгән билбау менән быуған, башында — тубәһенә алһыу ҡаурый ҡаҙалған торҡа, аяғында — ялт итеп торған сафьян итек. Н. Мусин.
ҠАУРЫЙ II и. зоол. диал. ҡар. ҡусҡар I, 1. Ҡаурый ҡабырсағы. Йылға ҡаурыйы. Ҡул ҡаурыйы.
ҠАУРЫЙ ҠӘЛӘМ (Р.: перо для письма; И.: (writing) feather; T: kaz tüyü kalem) и.
Ҡараға манып яҙыу, һыҙыу өсөн ҡулланылған ҡаҙ ҡауырһыны. □ Перо для письма. ■ Секретарь уҙ урынында инде, ҡаурый ҡәләмдәре осланған, аҡ ҡағыҙ битенә тәуге һуҙҙәр төшөп ятҡан: 1790 йылдың 6 марты, һәр көндө шулай теркәп бара ул, Ҡышҡы һарайҙың йылъяҙмасыһы. Б. Рафиҡов. Хисте ҡуҙғытып, ҡаурый ҡәләм тибрәй ҡулымда, ҡаурый ҡәләм тибрәй ҡулымда, ил ғәмдәре инрәй уйымда. А. Игебаев.
ҠАУҪА I (Р.: лёд с шероховатой поверхностью; И.: ice having rugged surface; T: pürüzlü buz) и. диал.
365
1. Тамырында ултырып ҡышлаған ҡоро үлән; ҡау. □ Прошлогодняя трава (высохшая на корню). ■ Ҡарҙан әрселгән урындарҙы ап-аҡ умырзая сәскәләре ябып алған, каулан аҫтынан уләндәр морон тортә башлаған. Н. Мусин. [Мирхәйҙәров] аттарҙы йырағ ыраҡҡа — Уралға — ебәрмәһә, яҡын-тирәлә ашарлыҡ ҡаулан да ҡалманы. Т. Ғарипова. Барыһы ла утә икән, дуҫтар: йырҙар утә — уҙ быуыны менән... Кәртәләнгән кәбән тирәһендә беҙ — сабылмай ҡалған ҡаулан улән. Д. Шәрәфетдинов. Тик йоҡоһо ҡасҡан алабайҙар абалайҙар алыҫ-алыҫта... Ә йәш улән шыптыр-шыптыр килеп, атылып сыға ҡаулан балаҫтан. Р. Ғарипов.
2. диал. Ҡолондарҙың яҙғы баҡтаһы.
□ Шерсть весенней линьки у жеребят. Ҡаулан ҡойоу. Ҡолон ҡауланы. Ш Ат кәртәһе ҡаулан менән тулған. Экспедиция материалдарынан.
3. бот. диал. ҡар. ҡылған. Елдә кипкән ҡаулан. Ҡаулан сабыу. ■ Һаҡмарҙың тау биттәрендә ҡаулан йырып уткеһеҙ булып уҫкән. «Йәшлек», 25 июль 2009. Ялан, типһән кукрәге — сал бөркөттәр төйәге Ирәндектә көҙләне; ҡауланында тибендә, аҙыраһында яҙында, малы ятып юшаны. Ҡобайырҙан.
ҠАУЛАН II (Р.: пора высыхания трав; И.: period when grass dries up; T: otlar kuruyan vakit) и.
Үләндәр кипкән ҡоро миҙгел. □ Пора высыхания трав. К [Ҡотлоғужа:] Көҙгө ҡауланда кеше кумер уртәйме ни? Н. Мусин.
ҠАУЛАН III и. зоол. диал. ҡар. ҡауҙы. Аҡ ҡаулан. Ҡара ҡаулан. Ҡаулан ояһы.
ҠАУЛАН IV (Р: чешуя змеи; И.: serpent scales; T: yılan pulu) и. диал.
Йылан ҡауы. □ Чешуя змеи. Ҡаулан һалыу. Ҡаулан ташлау. Йылан ҡауланын һалып киткән.
ҠАУЛАУ I (ҡаула-) (Р.: шумно гнаться; И.: pursue noisily; T.: kovalamak) ҡ.
1. Кемдеңдер артынан шаулап ҡыуыу.
□ Шумно гнаться за кем-л. Ҡаулап барыу.
Шәп ҡаулау. М Эттәр ҡауланы. Кемдер уянып буре ҡауланы. Ғ. Ғүмәр.
2. кусм. Талап итеп шаулау, даулау. □ Шуметь, требовать. Н Һалдаттар, өйгә ҡайтабыҙ, тинеләр. Бер команда килтерҙеләр, дурт пулемёт ҡуйҙылар. Тотондолар туҡмарға, һуғышҡа, тип ҡаулайҙар. Бәйеттән.
ҠАУЛАУ II (ҡаула-) ҡ. диал. ҡар. ҡыуалау 1. Көтоуҙе ҡаулау. Ҡаулап ебәреу.
ҠАУЛАШЫУ (ҡаулаш-) ҡ. урт. ҡар. ҡаулау, взаимн. от ҡаулау. М Киттек урманға еләккә, сабышып та ҡаулашып. И. На-сыри.
ҠАУЛЫ и. зоол. диал. ҡар. ҡауҙы. Ҡаулы ҡауырһыны. Аҡ ҡаулы. Ҡаулы ояһы.
ҠАУРЫЙ I и. диал. ҡар. ҡауырһын I. М Әтәс ҡайһылай фырт ҡылана! Кикрек һытылыр сиккә етеп ҡыҙарған, ә ҡаурыйҙарына ҡараһаң, куҙ ҡамаша. Т. Ғарипова. Алдарбай бик хәтәр кейенеп алған: иҙеуҙәре алтынлы уҡа менән ҡаймаланған йәшел сапан, эске бишмәтен гәуһәр таштар биҙәгән билбау менән быуған, башында — тубәһенә алһыу ҡаурый ҡаҙалған торҡа, аяғында — ялт итеп торған сафьян итек. Н. Мусин.
ҠАУРЫЙ II и. зоол. диал. ҡар. ҡусҡар I, 1. Ҡаурый ҡабырсағы. Йылға ҡаурыйы. Ҡул ҡаурыйы.
ҠАУРЫЙ ҠӘЛӘМ (Р.: перо для письма; И.: (writing) feather; T: kaz tüyü kalem) и.
Ҡараға манып яҙыу, һыҙыу өсөн ҡулланылған ҡаҙ ҡауырһыны. □ Перо для письма. ■ Секретарь уҙ урынында инде, ҡаурый ҡәләмдәре осланған, аҡ ҡағыҙ битенә тәуге һуҙҙәр төшөп ятҡан: 1790 йылдың 6 марты, һәр көндө шулай теркәп бара ул, Ҡышҡы һарайҙың йылъяҙмасыһы. Б. Рафиҡов. Хисте ҡуҙғытып, ҡаурый ҡәләм тибрәй ҡулымда, ҡаурый ҡәләм тибрәй ҡулымда, ил ғәмдәре инрәй уйымда. А. Игебаев.
ҠАУҪА I (Р.: лёд с шероховатой поверхностью; И.: ice having rugged surface; T: pürüzlü buz) и. диал.
365