Баш
Рус
Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том V. 823 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
ҠЫУ
лай итһәң нисек?» тип ипләп кенә төҙәтеп ебәрҙе. Ә. Хәкимов.
ҠЫТЫРШЫ II (Р.: шероховато; И.: in unfinished, uneven manner; T.: pürüzlü) р.
Еренә еткермәйенсә. □ Шероховато, сыро. К [Кәбир]ҡытыршыраҡ башлаһа ла, ҡайҙа ултырыуын да онотоп, һөйләп алып китте. Яр. Вәлиев.
ҠЫТЫРШЫ III (Р.: заусеница; И.: burr; T.: çapak) и. тех.
Металл йөҙлөгөндәге осло суғырмаҡ. □ Заусеница (задравшийся, выступающий над поверхностью кусочек металла).
ҠЫТЫРШЫЛАНЫУ (ҡытыршылан-) (Р: становиться шершавым; И.: become shaggy; rough; T.: pürtüklü olmak) к.
1. Ҡытыршы (I) хәлгә килеү, ҡытыршыға әйләнеү, ҡытыршы булыу. □ Становиться шершавым, шероховатым. Ҡытыршылана барыу. Ҡытыршылана төшөу. Ҡытыршыланып бөтөу. Ҡытыршыланып китеу. Ҡытыршыланып ҡалыу. Ҡытыршыланып тороу. М Бер төптән ике ҡайын уҫеп сыҡҡан! Береһе донъя кургән ир-егет шикелле йыуан, ҡөҙрәтле, ҡытыршыланып бөткән, туҙҙары ла уның ел-ямғырҙы апаруҡ кургәнлеген әйтеп тора, ә янындағыһы нәҙегерәк, зифараҡ. Р. Солтангәрәев.
2. Тире ярылыу, кибеп сатнау. □ Становиться загрубелым, задубелым, шершавым (о коже). Ҡытыршыланып ҡатҡан ҡулдар. ■ Быларҙы куреу менән ҡойолоп төштө Юҡташбай. Ҡара шаҙра йөҙө ҡытыршылана башлаған тугелме бының [Соколовтың] ? С. Поварисов.
ҠЫТЫРШЫ Л АУ (ҡытыршыла-) (Р: шершавить; делать шершавым; И.: make shaggy; T.: pürtüklü etmek) ҡ.
Ҡытыршы (I, 1, 2) итеү. □ Шершавить; делать шершавым, шероховатым. Ел боҙҙо ҡытыршылай.
ҠЫТЫРШЫЛЫ с. ҡар. ҡытыршы I, 3. ■ [Перовский — Григорьевка:] Ябай, аңлайышлы һуҙҙәр менән яҙаһы урынға, һөйләмдәрҙе оҙон һәм ҡытыршылы яҙғанһың. Я. Хамматов.
ҠЫТЫРШЫЛЫҠ (ҡытыршылығы) (Р: шершавость; И.: roughness; T: pürüzlülük) и.
1. Ҡытыршы (1,1, 2) булыу хәле. □ Шершавость, шероховатость. Ҡулдың ҡытыршылығы. Таҡтаның ҡытыршылығы. Ҡундең ҡытыршылығы. ■ Йөҙө сибәр Соколовтың, тик ҡулы ҡытыршы. Әгәр эске донъяһы серек булһа, был ҡытыршылыҡ Соколовтың йөҙөнә лә сығырға мөмкин. С. Поварисов.
2. Килешле, шыма булып бөтмәгән сифат; етешһеҙлек (телдә, стилдә һ. б.).
□ Шероховатость, недостаток, небрежность (вречи, стиле и т. д.). Стиль ҡытыршылығы, һөйләмдең ҡытыршылығы. ■ «Иҙел менән Яйыҡ »ты ҡобайырға һалғанда ритмик-интонацион, структур ҡытыршылыҡтар ҙа осрар, улары өсөн биғәйбә. Ғ. Хөсәйенов. Тәржемәләп алынған булғанлыҡтан, һуҙ төҙөлөшөндә бер ни тиклем ҡытыршылыҡтар ҡолаҡҡа сағылып ҡалыуға ҡарамаҫтан, йыр көйө .. Емештең куңелен тотош биләп алды.
3. Биишева.
3. кусм. Ҡатмарлылыҡ, ҡыйынлыҡ.
□ Шероховатость, сложность. Тормоштағы ҡытыршылыҡтар. Я Ә бына шәхси тормошо — был хаҡта һөйләгәндә ул [Зиннәтулла] ауыр көрһөнөп алды — шаҡтай ҡатмарлы икән. Иң мөһиме шунда, был тәңгәлдәге ҡытыршылыҡтарҙа ул ҡатындарын хурламай, ә иң тәуҙә уҙен ғәйепле һанай. М. Садыҡова. [Юлдыбикә әбей] утә ҡаҙып һөйләмәй, тик уҙенең тормошондағы ҡайһы бер ҡытыршылыҡтарҙы ғына асып бирҙе. Т. Хәйбуллин. Тормоштоң ҡайһы бер ҡытыршылыҡтары [Дамирҙың] хәләлен һағайтты, ҡай саҡ тышауланы, ҡай саҡ сығынларға мәжбур итте. С. Поварисов.
ҠЫТЫРЫН и. диал. ҡар. ҡыйыр. Ҡумәс ҡытырыйы.
ҠЫУ I (Р: высохший; И.: dried-up; Т.: kuru) с.
1. Ултырған көйө ҡороған, кипкән.
□ Высохший, сухой; жухлый. Ҡыу сәскә. Ҡыу улән. ■ Шул саҡта, бөтә халыҡты хайранға ҡалдырып, ҡыу таяҡтан ботаҡтар уҫеп сыҡҡан, куҙ алдында улар бөрөләнеп
823
лай итһәң нисек?» тип ипләп кенә төҙәтеп ебәрҙе. Ә. Хәкимов.
ҠЫТЫРШЫ II (Р.: шероховато; И.: in unfinished, uneven manner; T.: pürüzlü) р.
Еренә еткермәйенсә. □ Шероховато, сыро. К [Кәбир]ҡытыршыраҡ башлаһа ла, ҡайҙа ултырыуын да онотоп, һөйләп алып китте. Яр. Вәлиев.
ҠЫТЫРШЫ III (Р.: заусеница; И.: burr; T.: çapak) и. тех.
Металл йөҙлөгөндәге осло суғырмаҡ. □ Заусеница (задравшийся, выступающий над поверхностью кусочек металла).
ҠЫТЫРШЫЛАНЫУ (ҡытыршылан-) (Р: становиться шершавым; И.: become shaggy; rough; T.: pürtüklü olmak) к.
1. Ҡытыршы (I) хәлгә килеү, ҡытыршыға әйләнеү, ҡытыршы булыу. □ Становиться шершавым, шероховатым. Ҡытыршылана барыу. Ҡытыршылана төшөу. Ҡытыршыланып бөтөу. Ҡытыршыланып китеу. Ҡытыршыланып ҡалыу. Ҡытыршыланып тороу. М Бер төптән ике ҡайын уҫеп сыҡҡан! Береһе донъя кургән ир-егет шикелле йыуан, ҡөҙрәтле, ҡытыршыланып бөткән, туҙҙары ла уның ел-ямғырҙы апаруҡ кургәнлеген әйтеп тора, ә янындағыһы нәҙегерәк, зифараҡ. Р. Солтангәрәев.
2. Тире ярылыу, кибеп сатнау. □ Становиться загрубелым, задубелым, шершавым (о коже). Ҡытыршыланып ҡатҡан ҡулдар. ■ Быларҙы куреу менән ҡойолоп төштө Юҡташбай. Ҡара шаҙра йөҙө ҡытыршылана башлаған тугелме бының [Соколовтың] ? С. Поварисов.
ҠЫТЫРШЫ Л АУ (ҡытыршыла-) (Р: шершавить; делать шершавым; И.: make shaggy; T.: pürtüklü etmek) ҡ.
Ҡытыршы (I, 1, 2) итеү. □ Шершавить; делать шершавым, шероховатым. Ел боҙҙо ҡытыршылай.
ҠЫТЫРШЫЛЫ с. ҡар. ҡытыршы I, 3. ■ [Перовский — Григорьевка:] Ябай, аңлайышлы һуҙҙәр менән яҙаһы урынға, һөйләмдәрҙе оҙон һәм ҡытыршылы яҙғанһың. Я. Хамматов.
ҠЫТЫРШЫЛЫҠ (ҡытыршылығы) (Р: шершавость; И.: roughness; T: pürüzlülük) и.
1. Ҡытыршы (1,1, 2) булыу хәле. □ Шершавость, шероховатость. Ҡулдың ҡытыршылығы. Таҡтаның ҡытыршылығы. Ҡундең ҡытыршылығы. ■ Йөҙө сибәр Соколовтың, тик ҡулы ҡытыршы. Әгәр эске донъяһы серек булһа, был ҡытыршылыҡ Соколовтың йөҙөнә лә сығырға мөмкин. С. Поварисов.
2. Килешле, шыма булып бөтмәгән сифат; етешһеҙлек (телдә, стилдә һ. б.).
□ Шероховатость, недостаток, небрежность (вречи, стиле и т. д.). Стиль ҡытыршылығы, һөйләмдең ҡытыршылығы. ■ «Иҙел менән Яйыҡ »ты ҡобайырға һалғанда ритмик-интонацион, структур ҡытыршылыҡтар ҙа осрар, улары өсөн биғәйбә. Ғ. Хөсәйенов. Тәржемәләп алынған булғанлыҡтан, һуҙ төҙөлөшөндә бер ни тиклем ҡытыршылыҡтар ҡолаҡҡа сағылып ҡалыуға ҡарамаҫтан, йыр көйө .. Емештең куңелен тотош биләп алды.
3. Биишева.
3. кусм. Ҡатмарлылыҡ, ҡыйынлыҡ.
□ Шероховатость, сложность. Тормоштағы ҡытыршылыҡтар. Я Ә бына шәхси тормошо — был хаҡта һөйләгәндә ул [Зиннәтулла] ауыр көрһөнөп алды — шаҡтай ҡатмарлы икән. Иң мөһиме шунда, был тәңгәлдәге ҡытыршылыҡтарҙа ул ҡатындарын хурламай, ә иң тәуҙә уҙен ғәйепле һанай. М. Садыҡова. [Юлдыбикә әбей] утә ҡаҙып һөйләмәй, тик уҙенең тормошондағы ҡайһы бер ҡытыршылыҡтарҙы ғына асып бирҙе. Т. Хәйбуллин. Тормоштоң ҡайһы бер ҡытыршылыҡтары [Дамирҙың] хәләлен һағайтты, ҡай саҡ тышауланы, ҡай саҡ сығынларға мәжбур итте. С. Поварисов.
ҠЫТЫРЫН и. диал. ҡар. ҡыйыр. Ҡумәс ҡытырыйы.
ҠЫУ I (Р: высохший; И.: dried-up; Т.: kuru) с.
1. Ултырған көйө ҡороған, кипкән.
□ Высохший, сухой; жухлый. Ҡыу сәскә. Ҡыу улән. ■ Шул саҡта, бөтә халыҡты хайранға ҡалдырып, ҡыу таяҡтан ботаҡтар уҫеп сыҡҡан, куҙ алдында улар бөрөләнеп
823