Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том VIII. 268 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
ТЕРЕЛТЕҮ
вать, прийти в движение. Урамдар терелде. Тәбиғәт ҡышҡы йоҡонан терелде. Ауыл терелде. М [Маһираның] ауыҙына һыу тамыҙҙым, ләкин ирендәрендә хәрәкәт юҡ. Тағы тамыҙҙым. .. Бер аҙҙан ауыҙындағы һыуын йотто, ҡулын ҡыбырлатты. Мин терелеп киттем. Д. Юлтый. Тереләләр юлдар. Автобустар ҡыҙ һәм егеттәрҙе тейәгән. Ғ. Сәләм.
3. диал. һауығыу, шәбәйеү. □ Выздоравливать, выздороветь. Ауырыуҙан тере-леу. Ҡапыл терелеу. Дауахананан терелеп сығыу.
ТЕРЕЛТЕҮ (терелт-) (Р.: оживлять; И.: revive; T.: diriltmek) ҡ.
1. Киренән тере хәлгә килтереү, йән индереү. □ Оживлять, воскрешать. Үлгәндәрҙе терелтеп булмай. ■ Ҡотлоярҙың тыныс, иркен тауышы, был моңһоулыҡҡа йән ороп, терелткәндәй, айырым яңғырай. һ. Дәүләтшина. [Таҙ — ҡыҙға:] Үлгән әсәйем-де терелтмәй тороп, һинең менән бергә була алмайым. Әкиәттән. • Үлеләрҙе терелткән дә — һуҙ, тереләрҙе уле иткән дә — һуҙ. Әйтем. Терелтһә — имсенән, ултерһә — Алланан курәләр. Әйтем.
2. кусм. Рухландырып, күңелләндереп, хәрәкәткә килтереү; йәнләндереү. □ Оживлять кого, что. Баҡсаны терелтеу. Урманды терелтеу. М Революция ҡырҡҡан Миңьян тамырын, ә нэп яңынан аҙыраҡ терелткән. Ғ. Сәләм. • Ҡоротҡан да — куҙ, терелткән дә — куҙ. Әйтем.
3. Яңынан, ҡабаттан әҙерләү; яңыртыу. □ Разводить (огонь в очаге), раздувать (самовар). Самауырҙы терелтеу. Ҡумерҙе терелтеу. Усаҡты терелтеу.
ТЕРЕЛӘЙ (Р: заживо; И.: alive; T.: diri diri) р.
1. Тере көйө. □ Заживо, живьём, в живом виде. Тереләй тотоу. М Абдрахманды нисек тә тереләй әсир итмәксе булған аҡтар. Ә. Вахитов. Разведчик дошман ҡулына тереләй бирелергә тейеш тугел. Ғ. Аллаяров. Офицерҙы партизандар тереләй ҡулға алды.
3. Биишева.
2. кусм. Бөтөн көйө; бөтәүләй. □ Целый, в целом виде. Йомортҡаны тереләй йотоу.
Тереләй бешкән картуф. Сырҙыны тереләй йотһаң, шәп йөҙәһең.
♦ Тереләй <тотоп> ашау бик ныҡ ҡыйырһытыу, көн күрһәтмәй әрләү. □ Съедать живьём, не давать житья. П [Муйылбикә — Гөлйөҙөмгә:] Был ни тигән эш инде, балам? Атайың булһа, атайың тереләй ашап алып бара. һ. Дәүләтшина. Тереләй гүргә {йәки ҡәбергә) инеү бик ауыр хәлгә дусар булыу. □ Оказаться в тяжёлом положении. ■ [Арыҫланғәли — һандуғасҡа:] Заһит өсөн тереләй ҡәбергә инергә әҙер тороуыңды бөтә ауыл белә. С. Поварисов. Тереләй гүргә {йәки ҡәбергә) тығыу ҙур ҡайғыға, ғазапҡа һалыу. □ Свести в могилу. ■ Рәжәп уҙен тереләй ошо ҡәбергә тыҡҡан әсе яҙмышын ҡәһәрләп иланы. Р. Вәлиев. Тереләй йотоу ҡар. тереләй ашау. Көн курһәтмәй тереләй йотоп алып бара. Тереләй тирене тунау 1) бөлдөрөү, бөлгөнлөккә төшөрөү. □ Обирать, обобрать, разорять (путём поборов, налогов, обмана и т.п.). Я [Мырҙабай — активистарға:] Тереләй тиремде тунайҙар, уһ. Ауыҙымды асһам, упкәм куренергә тора, мин һеҙгә 100 бот иген менән 100 һум аҡсаны ҡайҙан алайым, уһ. И. Ғиззәтуллин; 2) бик ҡаты ғазапҡа, ҡыйынлыҡҡа дусар итеү. □ Сильно измучить кого-л:, дать по заслугам; мстить, букв. Спустить шкуру с кого-л. Я Шиге дөрөҫкә сыҡһа, Ҡараһаҡал уны [Хәсәнбәкте] ҡасан да булһа тотоп тереләй тиреһен тунаясаҡ. Б. Рафиҡов. Тереләй <тотоп> тунау ҡар. тереләй тирене тунау. Я [Ҡәли — Гәуһәргә:] Һеҙ мине тереләй тунарға итәһегеҙ, иптәш мөғәллимә, ләкин миндә ундай аҡса юҡ. И. Ғиззәтуллин. Англичандар бигерәк уҫал — тереләй тотоп тунайҙар. Бәйеттән. Тереләй утҡа һалыу бик ауыр, ғазаплы хәлгә төшөрөү. □ Терзать, заставлять кого-л. сильно страдать. Тереләй утҡа һалһаң һал, тик миңә ул йомошто ҡушма. Тереләй һуйыу бик ҡыйын хәлгә ҡалдырыу. □ Резать по живому. Я «Ну, малай, һин мине тереләй һуйҙың бит», — тип һуҙ башланы Ғилман. Д. Бүләков. Едёркин ысынлап та тереләй һуйыр: ҡарашы ҡот осҡос ине. Р. Байбулатов.
268
вать, прийти в движение. Урамдар терелде. Тәбиғәт ҡышҡы йоҡонан терелде. Ауыл терелде. М [Маһираның] ауыҙына һыу тамыҙҙым, ләкин ирендәрендә хәрәкәт юҡ. Тағы тамыҙҙым. .. Бер аҙҙан ауыҙындағы һыуын йотто, ҡулын ҡыбырлатты. Мин терелеп киттем. Д. Юлтый. Тереләләр юлдар. Автобустар ҡыҙ һәм егеттәрҙе тейәгән. Ғ. Сәләм.
3. диал. һауығыу, шәбәйеү. □ Выздоравливать, выздороветь. Ауырыуҙан тере-леу. Ҡапыл терелеу. Дауахананан терелеп сығыу.
ТЕРЕЛТЕҮ (терелт-) (Р.: оживлять; И.: revive; T.: diriltmek) ҡ.
1. Киренән тере хәлгә килтереү, йән индереү. □ Оживлять, воскрешать. Үлгәндәрҙе терелтеп булмай. ■ Ҡотлоярҙың тыныс, иркен тауышы, был моңһоулыҡҡа йән ороп, терелткәндәй, айырым яңғырай. һ. Дәүләтшина. [Таҙ — ҡыҙға:] Үлгән әсәйем-де терелтмәй тороп, һинең менән бергә була алмайым. Әкиәттән. • Үлеләрҙе терелткән дә — һуҙ, тереләрҙе уле иткән дә — һуҙ. Әйтем. Терелтһә — имсенән, ултерһә — Алланан курәләр. Әйтем.
2. кусм. Рухландырып, күңелләндереп, хәрәкәткә килтереү; йәнләндереү. □ Оживлять кого, что. Баҡсаны терелтеу. Урманды терелтеу. М Революция ҡырҡҡан Миңьян тамырын, ә нэп яңынан аҙыраҡ терелткән. Ғ. Сәләм. • Ҡоротҡан да — куҙ, терелткән дә — куҙ. Әйтем.
3. Яңынан, ҡабаттан әҙерләү; яңыртыу. □ Разводить (огонь в очаге), раздувать (самовар). Самауырҙы терелтеу. Ҡумерҙе терелтеу. Усаҡты терелтеу.
ТЕРЕЛӘЙ (Р: заживо; И.: alive; T.: diri diri) р.
1. Тере көйө. □ Заживо, живьём, в живом виде. Тереләй тотоу. М Абдрахманды нисек тә тереләй әсир итмәксе булған аҡтар. Ә. Вахитов. Разведчик дошман ҡулына тереләй бирелергә тейеш тугел. Ғ. Аллаяров. Офицерҙы партизандар тереләй ҡулға алды.
3. Биишева.
2. кусм. Бөтөн көйө; бөтәүләй. □ Целый, в целом виде. Йомортҡаны тереләй йотоу.
Тереләй бешкән картуф. Сырҙыны тереләй йотһаң, шәп йөҙәһең.
♦ Тереләй <тотоп> ашау бик ныҡ ҡыйырһытыу, көн күрһәтмәй әрләү. □ Съедать живьём, не давать житья. П [Муйылбикә — Гөлйөҙөмгә:] Был ни тигән эш инде, балам? Атайың булһа, атайың тереләй ашап алып бара. һ. Дәүләтшина. Тереләй гүргә {йәки ҡәбергә) инеү бик ауыр хәлгә дусар булыу. □ Оказаться в тяжёлом положении. ■ [Арыҫланғәли — һандуғасҡа:] Заһит өсөн тереләй ҡәбергә инергә әҙер тороуыңды бөтә ауыл белә. С. Поварисов. Тереләй гүргә {йәки ҡәбергә) тығыу ҙур ҡайғыға, ғазапҡа һалыу. □ Свести в могилу. ■ Рәжәп уҙен тереләй ошо ҡәбергә тыҡҡан әсе яҙмышын ҡәһәрләп иланы. Р. Вәлиев. Тереләй йотоу ҡар. тереләй ашау. Көн курһәтмәй тереләй йотоп алып бара. Тереләй тирене тунау 1) бөлдөрөү, бөлгөнлөккә төшөрөү. □ Обирать, обобрать, разорять (путём поборов, налогов, обмана и т.п.). Я [Мырҙабай — активистарға:] Тереләй тиремде тунайҙар, уһ. Ауыҙымды асһам, упкәм куренергә тора, мин һеҙгә 100 бот иген менән 100 һум аҡсаны ҡайҙан алайым, уһ. И. Ғиззәтуллин; 2) бик ҡаты ғазапҡа, ҡыйынлыҡҡа дусар итеү. □ Сильно измучить кого-л:, дать по заслугам; мстить, букв. Спустить шкуру с кого-л. Я Шиге дөрөҫкә сыҡһа, Ҡараһаҡал уны [Хәсәнбәкте] ҡасан да булһа тотоп тереләй тиреһен тунаясаҡ. Б. Рафиҡов. Тереләй <тотоп> тунау ҡар. тереләй тирене тунау. Я [Ҡәли — Гәуһәргә:] Һеҙ мине тереләй тунарға итәһегеҙ, иптәш мөғәллимә, ләкин миндә ундай аҡса юҡ. И. Ғиззәтуллин. Англичандар бигерәк уҫал — тереләй тотоп тунайҙар. Бәйеттән. Тереләй утҡа һалыу бик ауыр, ғазаплы хәлгә төшөрөү. □ Терзать, заставлять кого-л. сильно страдать. Тереләй утҡа һалһаң һал, тик миңә ул йомошто ҡушма. Тереләй һуйыу бик ҡыйын хәлгә ҡалдырыу. □ Резать по живому. Я «Ну, малай, һин мине тереләй һуйҙың бит», — тип һуҙ башланы Ғилман. Д. Бүләков. Едёркин ысынлап та тереләй һуйыр: ҡарашы ҡот осҡос ине. Р. Байбулатов.
268