Академический словарь башкирского языка. Том I. Страница 211
Поиск по словарям
АҠ ТЕЛӘК
тип ҡырҡалар, киҫәләр, йолҡҡослап ташлайҙар. Әммә бер бәләкәй генә киҫәге ҡалһа ла, уңайлы мәле еткәс, ул яңынан бар баҡсаны баҫа. Ә. Вәлиди. • Аҡтамыр атҡа булған үсен һабандан алыр. Әйтем.
АҠ ТАП (табы) (Р.: белое пятно; И.: white spots; T.: bilinmeyen meseleler) и.
Бер ҙә тикшерелмәгән йәки аҙ тикшерелгән мәсьәлә. □ Неизвестное, белое пятно. Тарихтың аҡ таптары.
АҠТАР I (Р.: белые; И.: the Whites; T.: beyazlar) и.
Шахмат, шашка уйынында асыҡ төҫтәге фигуралар. □ Белые (шашки, шахматные фигуры светлого цвета в отличие от чёрных). Аҡтар менән уйнау.
АҠТАР II (Р: белые; И.: White (guard); T.: beyazlar) и. map.
Рәсәйҙә Граждандар һуғышы һәм 1918— 1920 йылдарҙағы интервенция ваҡытында Совет власына ҡаршы сығыш яһаған ижтимағи-сәйәси көстәр исеме. □ Белые (название общественно-политических сил и движений, выступавших против советской власти в Российском государстве во время Гражданской войны и военной интервенции 1918-1920 гг.).
АҠТАРТЫУ (аҡтарт-) ҡ. йокм. ҡар. аҡтарыу, понуд. от аҡтарыу.
АҠТАРЫЛЫУ (аҡтарыл-) (Р: вырываться; И.: make havoc; T.: koparılmak) ҡ.
1. төш. ҡар. аҡтарыу 1. страд, от аҡтарыу 1.
2. Төбөнән әйләнеп ҡубыу; ҡуптарылыу. □ Разворачиваться, вырываться. ■ Көслө ел-дауыл күтәрелеп китә. Ул арала булмай был тирәк, тамырынан аҡтарылып, диңгеҙгә ауа. Әкиәттән.
3. Аҫты-өҫкә килеп ҡыйрау йәки боларыу; ҡутарылыу. □ Переворачиваться, выворачиваться. Аҡтарылып ятыу.
АҠТАРЫНЫУ (аҡтарын-) (Р: рыться; И.: rummage; T.: karıştırmak) ҡ.
Ҡаҙынып, соҡсоноп ниҙер эҙләү; ҡута-рыныу. □ Рыться, шарить, копаться. Жур
налдарҙа аҡтарыныу. Һандыҡта аҡтарыныу. ■ Ул [Тимербулат] йүгерекләп, аҡтарынып, өйҙөң аҫтын-өҫкә килтерҙе. Һ. Дәүләтшина.
АҠТАРЫУ (аҡтар-) (Р: шарить; И.: ransack; T.: karıştırmak) ҡ.
1. Аҫтын-өҫкә килтереп ҡутарыу. □ Шарить, обшаривать, переворошить. Сумканы аҡтарыу. ■ [Байғужа менән Буранбай] сумкаларын тағы ла аҡтарып,.. нәмәләрен барлап рәткә килтерҙеләр. Д. Юлтый.
2. Аҫтын-өҫкә әйләндерел ҡыйратыу.
□ Разворотить, разрушить. ■ Блиндажды снаряд аҡтарып ырғытты. Д. Юлтый.
3. Төбө-тамыры менән йолҡоу. □ Выворотить, вырывать. Дауыл ағастарҙы аҡтарып ташлаған. ■ Тотош тамырынан аҡтарып ташламаһаң, аҡтамыр бөтә ерҙе баҫа, игенде үҫтермәй. Б. Бикбай.
4. Береккән нәмәне тартып айырыу, ҡуптарыу. □ Отдирать. Иҙән таҡтаһын аҡтарыу.
5. Ҡатлы-ҡатлы нимәнелер аралап, төрлө ерҙән ҡарау. □ Рыться в чём. Китап аҡтарыу. Кағыҙ аҡтарыу.
АҠТАТЫР (Р: солончак; И.: alkali soil; T.: alkali toprak) и.
һыуҙа иреүсе тоҙҙары булған тупраҡ; татырлы ер. □ Солончак. Аҡтатыр үҫемлектәре. Н Ялан еркәйҙәре аҡтатыр, аҡ-татырҡайҙарҙа мал ятыр. Халыҡ йырынан.
АҠТАУ ҠАҢЛЫ (Р: название одного из родовых подразделений башкир; И.: one of clan names; T.: bir Başkurt soyunun ismi) и. этн.
Ҡаңлы ырыуының аймағы. □ Родовое подразделение канлинцев.
АҠТАШ и. диал. ҡар. аҡбур.
АҠ ТЕЛӘК (Р: благопожелание; И.: rite to make the sun appear; T.: iyi dilek) и. миф.
1. Изге теләк. □ Благопожелание.
2. Ышаныуҙар буйынса, оҙаҡҡа һуҙылған ямғырлы көндәрҙә ҡояш теләү йолаһы.
□ Обряд вызывания солнца при затяж-
211
тип ҡырҡалар, киҫәләр, йолҡҡослап ташлайҙар. Әммә бер бәләкәй генә киҫәге ҡалһа ла, уңайлы мәле еткәс, ул яңынан бар баҡсаны баҫа. Ә. Вәлиди. • Аҡтамыр атҡа булған үсен һабандан алыр. Әйтем.
АҠ ТАП (табы) (Р.: белое пятно; И.: white spots; T.: bilinmeyen meseleler) и.
Бер ҙә тикшерелмәгән йәки аҙ тикшерелгән мәсьәлә. □ Неизвестное, белое пятно. Тарихтың аҡ таптары.
АҠТАР I (Р.: белые; И.: the Whites; T.: beyazlar) и.
Шахмат, шашка уйынында асыҡ төҫтәге фигуралар. □ Белые (шашки, шахматные фигуры светлого цвета в отличие от чёрных). Аҡтар менән уйнау.
АҠТАР II (Р: белые; И.: White (guard); T.: beyazlar) и. map.
Рәсәйҙә Граждандар һуғышы һәм 1918— 1920 йылдарҙағы интервенция ваҡытында Совет власына ҡаршы сығыш яһаған ижтимағи-сәйәси көстәр исеме. □ Белые (название общественно-политических сил и движений, выступавших против советской власти в Российском государстве во время Гражданской войны и военной интервенции 1918-1920 гг.).
АҠТАРТЫУ (аҡтарт-) ҡ. йокм. ҡар. аҡтарыу, понуд. от аҡтарыу.
АҠТАРЫЛЫУ (аҡтарыл-) (Р: вырываться; И.: make havoc; T.: koparılmak) ҡ.
1. төш. ҡар. аҡтарыу 1. страд, от аҡтарыу 1.
2. Төбөнән әйләнеп ҡубыу; ҡуптарылыу. □ Разворачиваться, вырываться. ■ Көслө ел-дауыл күтәрелеп китә. Ул арала булмай был тирәк, тамырынан аҡтарылып, диңгеҙгә ауа. Әкиәттән.
3. Аҫты-өҫкә килеп ҡыйрау йәки боларыу; ҡутарылыу. □ Переворачиваться, выворачиваться. Аҡтарылып ятыу.
АҠТАРЫНЫУ (аҡтарын-) (Р: рыться; И.: rummage; T.: karıştırmak) ҡ.
Ҡаҙынып, соҡсоноп ниҙер эҙләү; ҡута-рыныу. □ Рыться, шарить, копаться. Жур
налдарҙа аҡтарыныу. Һандыҡта аҡтарыныу. ■ Ул [Тимербулат] йүгерекләп, аҡтарынып, өйҙөң аҫтын-өҫкә килтерҙе. Һ. Дәүләтшина.
АҠТАРЫУ (аҡтар-) (Р: шарить; И.: ransack; T.: karıştırmak) ҡ.
1. Аҫтын-өҫкә килтереп ҡутарыу. □ Шарить, обшаривать, переворошить. Сумканы аҡтарыу. ■ [Байғужа менән Буранбай] сумкаларын тағы ла аҡтарып,.. нәмәләрен барлап рәткә килтерҙеләр. Д. Юлтый.
2. Аҫтын-өҫкә әйләндерел ҡыйратыу.
□ Разворотить, разрушить. ■ Блиндажды снаряд аҡтарып ырғытты. Д. Юлтый.
3. Төбө-тамыры менән йолҡоу. □ Выворотить, вырывать. Дауыл ағастарҙы аҡтарып ташлаған. ■ Тотош тамырынан аҡтарып ташламаһаң, аҡтамыр бөтә ерҙе баҫа, игенде үҫтермәй. Б. Бикбай.
4. Береккән нәмәне тартып айырыу, ҡуптарыу. □ Отдирать. Иҙән таҡтаһын аҡтарыу.
5. Ҡатлы-ҡатлы нимәнелер аралап, төрлө ерҙән ҡарау. □ Рыться в чём. Китап аҡтарыу. Кағыҙ аҡтарыу.
АҠТАТЫР (Р: солончак; И.: alkali soil; T.: alkali toprak) и.
һыуҙа иреүсе тоҙҙары булған тупраҡ; татырлы ер. □ Солончак. Аҡтатыр үҫемлектәре. Н Ялан еркәйҙәре аҡтатыр, аҡ-татырҡайҙарҙа мал ятыр. Халыҡ йырынан.
АҠТАУ ҠАҢЛЫ (Р: название одного из родовых подразделений башкир; И.: one of clan names; T.: bir Başkurt soyunun ismi) и. этн.
Ҡаңлы ырыуының аймағы. □ Родовое подразделение канлинцев.
АҠТАШ и. диал. ҡар. аҡбур.
АҠ ТЕЛӘК (Р: благопожелание; И.: rite to make the sun appear; T.: iyi dilek) и. миф.
1. Изге теләк. □ Благопожелание.
2. Ышаныуҙар буйынса, оҙаҡҡа һуҙылған ямғырлы көндәрҙә ҡояш теләү йолаһы.
□ Обряд вызывания солнца при затяж-
211