Академический словарь башкирского языка. Том X. Страница 107
Поиск по словарям
ЫУАЛАУ
һауа һөрөмгә әйләнә башлаған. Г. Ғиззәтуллина. Араларында береһе утә яһил булған. Шуныһы, ҡара йыландың ағыуын ҡушып, ыу яһаған. Ғ. Хөсәйенов. [Иҙеукәй:] Ыуға ҡаршы әсемен, ширбәттәйгә сөсөмөн, бай-тирәктәй тирәкмен! Эпостан. • Белгән әҙәм һыу эсер, белмәгәне ыу эсер. Мәҡәл.
2. ҡар. ыуа. Ыу менән ыҙалау. Ыу сығыу.
♦ Ыу сәсеү зәһәрле һүҙ әйтеү; ағыу сәсеү.
□ Язвить. Бушҡа ыу сәсеу.
ЫУ II (Р .: кислый; И.: acid; T.: ekşi) с.
1. Ныҡ әсе; зәһәр. □ Кислый, горький. Ыу тоҙ. Ыу аш. Ыу эсемлек.
2. Үҙәккә үтерлек әсе (һыуыҡ). □ Жгучий, едкий. ■ Ҡорошторҙо утеп тәнебеҙгә ыу һыуығы февраль айының. Ә. Моратов.
ЫУА (Р.: артрит; И.: arthritis; T.: artrit) и. вет.
Мал аяғындағы быуын шеше. □ Артрит. Мал аяғына төшкән ыуа. Ыуа булыу.
ЫУА АЯҠ I (аяғы) и. ҡар. ыуа. Ыуа аяҡ менән ыҙаланыу. Ыуа аяҡ сире.
ЫУА АЯҠ II (аяғы) (Р .: тот, кто быстро изнашивает обувь; И.: anyone who wears shoes down; T.: ayakkabbilanm çabuk hırpalayan kimse) и. диал.
Кейемде тиҙ тишеүсән, откос аяҡ. □ Тот, кто быстро изнашивает обувь. Ул ыуа аяҡҡа көн дә бер ойоҡ кәрәк. ■ Ашайым тип ыуа аяҡ уҙе башлап атламаҫ; ыуа аяҡ, янбашҡа ашаһа ла, ит ҡунмаҫ. «Иҙеүкәй менән Мораҙым».
ЫУА ЙУКӘ (Р.: волчья ягода; И.: spurge flax; T.: mezeryon) и. бот. ҡар. бүре еләге 1.
Ашарға ярамаған ҡыҙыл емешле ваҡ япраҡлы ҡыуаҡ. □ Волчья ягода, волчье лыко (лат. Daphne mezereum). Өлгөрөп еткән ыуа йукә. Ыуа йукә менән дауаланыу. Ыуа йукә емеше.
ЫУАҠ (Р.: маленький, мелкий; И.: small; T.: ufak) с.
1. Күләме, дәүмәле бәләкәй. □ Маленький, мелкий. Ыуаҡ мал. Ыуаҡ аҡса.
2. кусм. Кәрәкмәгән ваҡ нәмәгә иғтибар итеүсән; ваҡсыл. □ Мелочный, придирчивый. Ваҡ кеше.
ЫУАҠАЙ (Р .: ворчливый; И.: grumbling; T.: dırdır) с. диал. ҡар. мыжыҡ.
1. Ризаһыҙлыҡ, ҡәнәғәтһеҙлек менән һөй-ләнеүсән. □ Ворчливый. Ыуаҡай ҡарсыҡ.
2. Кәрәкмәгән нәмәгә иғтибар итеүсән; ваҡсыл. □ Мелочный, придирчивый, въедливый. Ыуаҡай егет. Ыуаҡай булыу.
ЫУ АҠ Л АУ (ыуаҡла-) ҡ. диал. ҡар. ыуа-лаҡлау. Итте ыуаҡлау. Ыуаҡлап турау.
ЫУАҠ-СЫБАР с. диал. ҡар. ыбыр-сыбыр. Ыуаҡ-сыбар балалар. Ыуаҡ-сыбар эштәр.
ЫУАҠ ТУМАЛАҠ (тумалағы) (Р.: баур саҡ; И.: boortsog; T.: baursak) и. диал. ҡар. бауырһаҡ 1.
Йомортҡаға баҫҡан ҡамырҙан ваҡ-ваҡ ҡына йомро йәки ромб формаһында ҡырҡҡылап, майҙа ҡайнатып бешерелгән ашамлыҡ. □ Баурсак (сваренные в масле кусочки теста). Һары майҙа бешкән ыуаҡ тумалаҡ. Кустәнәскә әҙерләнгән ыуаҡ тумалаҡ.
ЫУАЛАҠЛАУ (ыуалаҡла-) (Р.: мельчить; И.: make small; fragmentate; T.: ufalamak) ҡ. диал. ҡар. ваҡлау.
Ваҡ-ваҡ киҫәктәргә, өлөштәргә бүлгеләү; ваҡ итеү. □ Мельчить, измельчать. Ташты ыуаҡлаҡлау. Ҡамырҙы ыуалаҡлау.
ЫУАЛАНЫУ (ыуалан-) (Р.: суетиться; И.: fuss; T.: fellek fellek koşturmak) ҡ.
1. Сабырлыҡ һаҡламай, түҙмәй, төрлө ерҙе ыуғылау; сәбәләнеү. □ Суетиться, проявляя нетерпение. Я Атайым, ыуаланып килеп, урта ишеккә маңлайын бәреп ала. Г. Ғиззәтуллина. Ярһыған ҡорт малайҙарҙы һырып алды. Улар ыуалана-ыуалана икеһе ике яҡҡа ҡасты. Ж. Кейекбаев.
2. Ныҡ борсолоп йәки түҙемһеҙләнеп, ыу-арама килеү. □ Метаться. ■ Әйтерһең дә, ул бер ҡыуаныс хәбәр, — тип ыуаланды Сәрбиямал. И. Ноғманов. Ҡөҫәпҡол батыр ыуалана, ыңғыраша, уҙенең аҡылһыҙлығына укенә. Ф. Күзбәков.
ЫУАЛАУ (ыуала-) (Р.: натирать; И.: rub; T.: ovmak) ҡ.
1. Ҡул йөрөтөп ышҡыу; ыуыу. □ Натирать, растирать. Ҡулды ыуалау. М Өләсәһе уның [Ҡәбирҙең] аяҡтарын ыуалай ҙа, мейес башынан алып, йылы ойоҡ кейҙерә. М. Ху-жин. Айбулат йән асыуына ҡолаҡтарын
107
һауа һөрөмгә әйләнә башлаған. Г. Ғиззәтуллина. Араларында береһе утә яһил булған. Шуныһы, ҡара йыландың ағыуын ҡушып, ыу яһаған. Ғ. Хөсәйенов. [Иҙеукәй:] Ыуға ҡаршы әсемен, ширбәттәйгә сөсөмөн, бай-тирәктәй тирәкмен! Эпостан. • Белгән әҙәм һыу эсер, белмәгәне ыу эсер. Мәҡәл.
2. ҡар. ыуа. Ыу менән ыҙалау. Ыу сығыу.
♦ Ыу сәсеү зәһәрле һүҙ әйтеү; ағыу сәсеү.
□ Язвить. Бушҡа ыу сәсеу.
ЫУ II (Р .: кислый; И.: acid; T.: ekşi) с.
1. Ныҡ әсе; зәһәр. □ Кислый, горький. Ыу тоҙ. Ыу аш. Ыу эсемлек.
2. Үҙәккә үтерлек әсе (һыуыҡ). □ Жгучий, едкий. ■ Ҡорошторҙо утеп тәнебеҙгә ыу һыуығы февраль айының. Ә. Моратов.
ЫУА (Р.: артрит; И.: arthritis; T.: artrit) и. вет.
Мал аяғындағы быуын шеше. □ Артрит. Мал аяғына төшкән ыуа. Ыуа булыу.
ЫУА АЯҠ I (аяғы) и. ҡар. ыуа. Ыуа аяҡ менән ыҙаланыу. Ыуа аяҡ сире.
ЫУА АЯҠ II (аяғы) (Р .: тот, кто быстро изнашивает обувь; И.: anyone who wears shoes down; T.: ayakkabbilanm çabuk hırpalayan kimse) и. диал.
Кейемде тиҙ тишеүсән, откос аяҡ. □ Тот, кто быстро изнашивает обувь. Ул ыуа аяҡҡа көн дә бер ойоҡ кәрәк. ■ Ашайым тип ыуа аяҡ уҙе башлап атламаҫ; ыуа аяҡ, янбашҡа ашаһа ла, ит ҡунмаҫ. «Иҙеүкәй менән Мораҙым».
ЫУА ЙУКӘ (Р.: волчья ягода; И.: spurge flax; T.: mezeryon) и. бот. ҡар. бүре еләге 1.
Ашарға ярамаған ҡыҙыл емешле ваҡ япраҡлы ҡыуаҡ. □ Волчья ягода, волчье лыко (лат. Daphne mezereum). Өлгөрөп еткән ыуа йукә. Ыуа йукә менән дауаланыу. Ыуа йукә емеше.
ЫУАҠ (Р.: маленький, мелкий; И.: small; T.: ufak) с.
1. Күләме, дәүмәле бәләкәй. □ Маленький, мелкий. Ыуаҡ мал. Ыуаҡ аҡса.
2. кусм. Кәрәкмәгән ваҡ нәмәгә иғтибар итеүсән; ваҡсыл. □ Мелочный, придирчивый. Ваҡ кеше.
ЫУАҠАЙ (Р .: ворчливый; И.: grumbling; T.: dırdır) с. диал. ҡар. мыжыҡ.
1. Ризаһыҙлыҡ, ҡәнәғәтһеҙлек менән һөй-ләнеүсән. □ Ворчливый. Ыуаҡай ҡарсыҡ.
2. Кәрәкмәгән нәмәгә иғтибар итеүсән; ваҡсыл. □ Мелочный, придирчивый, въедливый. Ыуаҡай егет. Ыуаҡай булыу.
ЫУ АҠ Л АУ (ыуаҡла-) ҡ. диал. ҡар. ыуа-лаҡлау. Итте ыуаҡлау. Ыуаҡлап турау.
ЫУАҠ-СЫБАР с. диал. ҡар. ыбыр-сыбыр. Ыуаҡ-сыбар балалар. Ыуаҡ-сыбар эштәр.
ЫУАҠ ТУМАЛАҠ (тумалағы) (Р.: баур саҡ; И.: boortsog; T.: baursak) и. диал. ҡар. бауырһаҡ 1.
Йомортҡаға баҫҡан ҡамырҙан ваҡ-ваҡ ҡына йомро йәки ромб формаһында ҡырҡҡылап, майҙа ҡайнатып бешерелгән ашамлыҡ. □ Баурсак (сваренные в масле кусочки теста). Һары майҙа бешкән ыуаҡ тумалаҡ. Кустәнәскә әҙерләнгән ыуаҡ тумалаҡ.
ЫУАЛАҠЛАУ (ыуалаҡла-) (Р.: мельчить; И.: make small; fragmentate; T.: ufalamak) ҡ. диал. ҡар. ваҡлау.
Ваҡ-ваҡ киҫәктәргә, өлөштәргә бүлгеләү; ваҡ итеү. □ Мельчить, измельчать. Ташты ыуаҡлаҡлау. Ҡамырҙы ыуалаҡлау.
ЫУАЛАНЫУ (ыуалан-) (Р.: суетиться; И.: fuss; T.: fellek fellek koşturmak) ҡ.
1. Сабырлыҡ һаҡламай, түҙмәй, төрлө ерҙе ыуғылау; сәбәләнеү. □ Суетиться, проявляя нетерпение. Я Атайым, ыуаланып килеп, урта ишеккә маңлайын бәреп ала. Г. Ғиззәтуллина. Ярһыған ҡорт малайҙарҙы һырып алды. Улар ыуалана-ыуалана икеһе ике яҡҡа ҡасты. Ж. Кейекбаев.
2. Ныҡ борсолоп йәки түҙемһеҙләнеп, ыу-арама килеү. □ Метаться. ■ Әйтерһең дә, ул бер ҡыуаныс хәбәр, — тип ыуаланды Сәрбиямал. И. Ноғманов. Ҡөҫәпҡол батыр ыуалана, ыңғыраша, уҙенең аҡылһыҙлығына укенә. Ф. Күзбәков.
ЫУАЛАУ (ыуала-) (Р.: натирать; И.: rub; T.: ovmak) ҡ.
1. Ҡул йөрөтөп ышҡыу; ыуыу. □ Натирать, растирать. Ҡулды ыуалау. М Өләсәһе уның [Ҡәбирҙең] аяҡтарын ыуалай ҙа, мейес башынан алып, йылы ойоҡ кейҙерә. М. Ху-жин. Айбулат йән асыуына ҡолаҡтарын
107