Академический словарь башкирского языка. Том X. Страница 121
Поиск по словарям
ЭҘЛӘНЕҮ
соотв. Чтоб ноги не было кого, чьей. ■ [Айгөл — Илдарға:] Бынан ары беҙҙең өй тирәһендә әҙең булмаһын. М. Кәрим. Эҙенә төшөү 1) эҙен табып, артабан барыу. □ Напасть на след; выслеживать кого. ■ Eme көн, eme төн эҙләгәндәр батырҙар ҡыҙҙы, эҙенә төшә алмағандар. Әкиәттән. [Иҙеу-кәй — Мораҙымға:] Ҡан ерәнең мен, балам, хан эҙенә төш, балам; буйын биреп, баш һалһа, бәйләп алып ҡайт, балам. «Иҙеүкәй менән Мораҙым»; 2) юғалған нәмәнең, йәшерен эштең осон табыу. □ Напасть на след.
■ Ҡараҡтың эҙенә төшөуен төштөләр, ләкин уҙен тотоп, ҡулын ҡайыра алманылар. М. Кәрим. Эҙ йәшереү (йәки яҙлыҡтырыу, яҙҙырыу) 1) эҙгә төшөрмәҫ өсөн юлды, йүнәлеште яңылыштырыу. □ Замести следы.
■ Дивизия немецтар ҡоршауын емерә башланы. Рамазан менән Суминов урман эсенә инеп эҙ яҙҙырҙы. Ә. Хәкимов. Йылғыр кейек берсә улән араһына инеп юғалып, берсә ҡайҙалыр һырты ғына куренеп ҡалып, эҙ яҙлыҡтырырға булыша ине, буғай. Ғ. Хөсәйенов; 2) эш-ҡылыҡты йәшереү сараһын күреү, белгертмәҫкә тырышыу. □ Замести следы.
■ Урлау мәле ҡараҡ өсөн бер егетлек булһа, эҙ яҙҙырып, уны йома белеу — икеләтә егетлек. М. Кәрим. Фатима был эште әсәһе белмәйҙер тип уйланы, шулай ҙа эҙен ныҡ йәшерҙе. Ж. Кейекбаев.
ЭҘ II (Р.: нога; И.: foot; T.: bacak, ayak) и. диал. ҡар. аяҡ I.
Кешенең, ҡош-ҡорттоң һәм хайуандарҙың баҫып тороу һәм йөрөү өсөн хеҙмәт итә торған тән ағзаһы. □ Нога. Эҙен дә баҫтырмау.
ЭҘЕЛӘҮ (әҙелә-) (Р.: привередничать; И.: be squeamish; T.: zor beğenmek) ҡ. диал. ҡар. талымлау 1.
Аш яратмай һайланыу. □ Привередничать, быть прихотливым (к пище). // Привередничанье, прихоть. Аш эҙеләу. Аҙыҡты эҙеләу. Эҙеләп тормай барыһын да ашау.
ЭҘЕМТӘ (Р.: последствие; И.: consequence; T.: sonuç, netice) и.
Төрлө эш-хәл, ваҡиғаларҙың тормош барышына, кеше күңеленә яһаған йоғонтоһо, тәьҫире һәм шуның һөҙөмтәһе. □ Послед
ствие. Ауыр эҙемтә килтереу. Һуғыш эҙемтәләре. ■ Аварияның сәбәбен, уның эҙемтәләрен бөтөрөуҙә ҡатнашҡан кешеләрҙең эшен тикшереу башланды. Ғ. Хисамов. Аварияның эҙемтәһе ҙур булып сыҡты. Р. Солтангәрәев.
ЭҘЕНДЕРЕҮ (эҙендер-) ҡ. диал. ҡар. эйәләштереү. Баланы эҙендереу. Йортҡа эҙендереу. Этте эҙендереу.
ЭҘЕРГӘНЕҮ (эҙергән-) (Р.: кричать; И.: cry, scream, yell; T.: bağırmak) ҡ. диал. ҡар. екеренеү.
Асыуланып ҡысҡырыныу. □ Кричать; орать. Ул асыуына туҙә алмай эҙергәнә. Туҡтауһыҙ эҙергәнеу.
ЭҘЕҺӨТ (Р.: удод; И.: hoopoe; T.: hüthüt) и. диал. ҡар. һөҙһөт.
Елпеүес һымаҡ супайлы, кәкре суҡышлы сыбар ҡош. □ Удод (лат. Upupa epops). Эҙеһөт ҡанаты. Эҙеһөт кикреге.
ЭҘЕ-ЮЛЫ (Р.: следы; И.: traces; T.: izler) и. йыйн.
Ҡемдеңдер йәки нимәнеңдер булыу-булмауын күрһәткән билдәләр. □ Следы. ■ Алдан һиҙенгәндәй, Сабираның эҙе-юлы ла куренмәне. Р. Низамов. 45-се Азов полкын-дағы Андрей Шалинды март айында төндә килеп ҡара каретаға ултыртып алып киткәндәр ҙә, эҙе-юлы юғалған. А. Таһиров.
ЭҘЛӘНЕҮ (эҙлән-) (Р.: искать; И.: search; T.: aramak) ҡ.
1. Нимәлер эҙләп төрлө урынды ҡарау. □ Искать, выискивать, вести поиск. // Поиск, исследование. М Эҙләнеп йөрөй торғас, [егет ] булмәләрҙең береһендә бер ҡыҙға тап булған, ти. Әкиәттән. Риф тә, эҙләнә торғас, бер икмәк тәпәне табып алды. С. Агиш. Сөнәғәт ҡараңғы аралаш һәрмәнеп эҙләнеп йөрөй, эҙләгән әйбер ошонда, ҡул осонда ғына булырға тейеш. Ж. Кейекбаев.
2. Белеү, асыҡлау маҡсатында төпсөп тикшереү; тикшеренеү. □ Искать, исследовать. // Поиск, исследование. Ижади эҙләнеуҙәр. Фәнни эҙләнеуҙәр. Даими эҙләнеу. ■ Бәләбәй ҡалаһының көньяҡ-көнбайыш райондарында эҙләнеу эштәре киңерәк йәйелдерелде. Ә. Байрамов. Оҙаҡ йылдар эшләп ултырыуы, эҙләнеуе сәбәпле ҡайһы фондта
121
соотв. Чтоб ноги не было кого, чьей. ■ [Айгөл — Илдарға:] Бынан ары беҙҙең өй тирәһендә әҙең булмаһын. М. Кәрим. Эҙенә төшөү 1) эҙен табып, артабан барыу. □ Напасть на след; выслеживать кого. ■ Eme көн, eme төн эҙләгәндәр батырҙар ҡыҙҙы, эҙенә төшә алмағандар. Әкиәттән. [Иҙеу-кәй — Мораҙымға:] Ҡан ерәнең мен, балам, хан эҙенә төш, балам; буйын биреп, баш һалһа, бәйләп алып ҡайт, балам. «Иҙеүкәй менән Мораҙым»; 2) юғалған нәмәнең, йәшерен эштең осон табыу. □ Напасть на след.
■ Ҡараҡтың эҙенә төшөуен төштөләр, ләкин уҙен тотоп, ҡулын ҡайыра алманылар. М. Кәрим. Эҙ йәшереү (йәки яҙлыҡтырыу, яҙҙырыу) 1) эҙгә төшөрмәҫ өсөн юлды, йүнәлеште яңылыштырыу. □ Замести следы.
■ Дивизия немецтар ҡоршауын емерә башланы. Рамазан менән Суминов урман эсенә инеп эҙ яҙҙырҙы. Ә. Хәкимов. Йылғыр кейек берсә улән араһына инеп юғалып, берсә ҡайҙалыр һырты ғына куренеп ҡалып, эҙ яҙлыҡтырырға булыша ине, буғай. Ғ. Хөсәйенов; 2) эш-ҡылыҡты йәшереү сараһын күреү, белгертмәҫкә тырышыу. □ Замести следы.
■ Урлау мәле ҡараҡ өсөн бер егетлек булһа, эҙ яҙҙырып, уны йома белеу — икеләтә егетлек. М. Кәрим. Фатима был эште әсәһе белмәйҙер тип уйланы, шулай ҙа эҙен ныҡ йәшерҙе. Ж. Кейекбаев.
ЭҘ II (Р.: нога; И.: foot; T.: bacak, ayak) и. диал. ҡар. аяҡ I.
Кешенең, ҡош-ҡорттоң һәм хайуандарҙың баҫып тороу һәм йөрөү өсөн хеҙмәт итә торған тән ағзаһы. □ Нога. Эҙен дә баҫтырмау.
ЭҘЕЛӘҮ (әҙелә-) (Р.: привередничать; И.: be squeamish; T.: zor beğenmek) ҡ. диал. ҡар. талымлау 1.
Аш яратмай һайланыу. □ Привередничать, быть прихотливым (к пище). // Привередничанье, прихоть. Аш эҙеләу. Аҙыҡты эҙеләу. Эҙеләп тормай барыһын да ашау.
ЭҘЕМТӘ (Р.: последствие; И.: consequence; T.: sonuç, netice) и.
Төрлө эш-хәл, ваҡиғаларҙың тормош барышына, кеше күңеленә яһаған йоғонтоһо, тәьҫире һәм шуның һөҙөмтәһе. □ Послед
ствие. Ауыр эҙемтә килтереу. Һуғыш эҙемтәләре. ■ Аварияның сәбәбен, уның эҙемтәләрен бөтөрөуҙә ҡатнашҡан кешеләрҙең эшен тикшереу башланды. Ғ. Хисамов. Аварияның эҙемтәһе ҙур булып сыҡты. Р. Солтангәрәев.
ЭҘЕНДЕРЕҮ (эҙендер-) ҡ. диал. ҡар. эйәләштереү. Баланы эҙендереу. Йортҡа эҙендереу. Этте эҙендереу.
ЭҘЕРГӘНЕҮ (эҙергән-) (Р.: кричать; И.: cry, scream, yell; T.: bağırmak) ҡ. диал. ҡар. екеренеү.
Асыуланып ҡысҡырыныу. □ Кричать; орать. Ул асыуына туҙә алмай эҙергәнә. Туҡтауһыҙ эҙергәнеу.
ЭҘЕҺӨТ (Р.: удод; И.: hoopoe; T.: hüthüt) и. диал. ҡар. һөҙһөт.
Елпеүес һымаҡ супайлы, кәкре суҡышлы сыбар ҡош. □ Удод (лат. Upupa epops). Эҙеһөт ҡанаты. Эҙеһөт кикреге.
ЭҘЕ-ЮЛЫ (Р.: следы; И.: traces; T.: izler) и. йыйн.
Ҡемдеңдер йәки нимәнеңдер булыу-булмауын күрһәткән билдәләр. □ Следы. ■ Алдан һиҙенгәндәй, Сабираның эҙе-юлы ла куренмәне. Р. Низамов. 45-се Азов полкын-дағы Андрей Шалинды март айында төндә килеп ҡара каретаға ултыртып алып киткәндәр ҙә, эҙе-юлы юғалған. А. Таһиров.
ЭҘЛӘНЕҮ (эҙлән-) (Р.: искать; И.: search; T.: aramak) ҡ.
1. Нимәлер эҙләп төрлө урынды ҡарау. □ Искать, выискивать, вести поиск. // Поиск, исследование. М Эҙләнеп йөрөй торғас, [егет ] булмәләрҙең береһендә бер ҡыҙға тап булған, ти. Әкиәттән. Риф тә, эҙләнә торғас, бер икмәк тәпәне табып алды. С. Агиш. Сөнәғәт ҡараңғы аралаш һәрмәнеп эҙләнеп йөрөй, эҙләгән әйбер ошонда, ҡул осонда ғына булырға тейеш. Ж. Кейекбаев.
2. Белеү, асыҡлау маҡсатында төпсөп тикшереү; тикшеренеү. □ Искать, исследовать. // Поиск, исследование. Ижади эҙләнеуҙәр. Фәнни эҙләнеуҙәр. Даими эҙләнеу. ■ Бәләбәй ҡалаһының көньяҡ-көнбайыш райондарында эҙләнеу эштәре киңерәк йәйелдерелде. Ә. Байрамов. Оҙаҡ йылдар эшләп ултырыуы, эҙләнеуе сәбәпле ҡайһы фондта
121