Академический словарь башкирского языка. Том X. Страница 130
Поиск по словарям
ЭЙӘ БУЛЫУ
ренә генә хас бер ентеклелек менән уҙ эшен тағы бер ҡат тикшереп сыҡты. М. Кәрим.
5. миф. Халыҡ ышаныуынса, бер нәмәгә баш булған мифик зат. □ Входит в состав названий сказочных, мифических существ. Урман эйәһе. Мунса эйәһе. ■ [Барсын:] Төшкәндә бер-ике бөртөк сәсеңде өҙөп һыуға һал, эйәһе тотмаһын, — тинем [Ямал] киленгә. һ. Дәүләтшина. Һәр төрлө юҡ-бар хөрәфәттәргә ышана: ҡара бесәй юлын киҫһә — шомға ҡала, һис булмаған ен-пәрейҙәрҙән, өй эйәһенән, һыу инәһенән — әллә нәмәләрҙән шөрләй ине ул [Сәуиә]. В. Исхаҡов.
6. грам. Һөйләмдең башҡарыусыны белдергән баш киҫәге. □ Подлежащее. Бер составлы эйә. Эйә функцияһын утәу. К [Уҡытыусы:] Емеш, тор. Таҡталағы һөйләмде уҡы ла эйә менән хәбәрҙе әйтеп бир. 3. Биишева.
♦ Гүр (йәки ҡәбер) эйәһе булыу донъянан китеү, үлеү. □ Умереть. ■ Ҡарт киткән, гур эйәһе булған. Т. Ғарипова. Атайыбыҙ, март аҙағында беҙҙән айырылып, гур эйәһе булды. С. Агиш. Йән эйәһе һәр төрлө тереклек. □ Живое существо. К Шул саҡ ул [Нур] юл аша алпан-толпан атлап сығып барыусы йоҙроҡ саҡлы йән эйәһен куреп ҡалды. И. Абдуллин. Минән киткәнсе, эйәһенә еткәнсе еренә еткермәй, арлы-бирле эшләгәндә әйтелә. □ соотв. Спустя рукава. ■ [Йәләлетдинов:] Был монтажсылар менән ер аҫты ремонтсылары, минән киткәнсе, эйәһенә еткәнсе, тип кенә йөрөйҙәр инде. Р. Солтангәрәев. Хәбәр (йәки һүҙ) эйәһе менән йөрөмәй хәбәр, һүҙ тиҙ тарала, ә сығанағын белеүе ҡыйын тигән мәғәнәлә ҡулланыла. □ букв. У слухов нет хозяина. Эшем эйәһе үҙ мөмкинлеген юғары баһалап та эшен эшләй алмаған, булдыҡһыҙ кешегә ҡарата әйтелә. □ Тоже мне работник. К Ғәлим, ғәҙәтенсә, ҡабалана ине, шуға ла һуҙ-ҙе эшем эйәләренә хас ҡыҫҡа һәм аныҡ тотто. Н. Алсынбаев. [Фатима - Талха тураһында:] Был быжырҙың .. ҡыҫылмаған ере юҡ, йөрөй эшем эйәһендәй булып, һөмһөҙ. Ж. Кейекбаев.
ЭЙӘ БУЛЫУ (эйә бул-) (Р.: быть, стать хозяином кого, чего', И.: become the master; T.: sahip olmak) ҡ.
1. Кемделер йәки нимәнелер үҙеңдеке тип һанау; хужа булыу. □ Быть, стать хозяином кого, чего. Атҡа эйә булыу.
2. Берәй эш-һөнәрҙе үҙләштереү, ниндәйҙер сифатты үҙеңдә булдырыу. □ Овладеть. Бер нисә һәнәргә эйә булыу. Хөрмәткә эйә булыу. Я Фәнил төплө белемгә эйә булырға ынтыла. Р. Камал. Һәр өсөнсө хирург диссертация яҡлап, ғилми дәрәжәгә эйә булырға хыяллана. Д. Бүләков.
ЭЙӘК (эйәге) (Р.: подбородок; И.: chin; T.: çene) и.
Кешенең аҫҡы яңағының йомроланыбы-раҡ торған алғы сығынҡы өлөшө. □ Подбородок, / Подбородочный. Осло эйәк. Эйәк аҫты. Эйәккә таяныу. ■ Ишбулды кугәреп ятҡан Урал тауҙары яғына эйәге менән ымланы. Ғ. Аллаяров. Шакиров, эйәген сөйә биреп, йылмайып ҡуйҙы. Ә. Байрамов. Уның [әҙәмдең] йөҙ-сырайы ҡаҡ һөйәккә ҡалып, эйәк осонда бер-ике бөртөк ап-аҡ һаҡалы ғына тырпайып тора ине. «Зөһрә менән Алдар».
♦ Эйәк атыу (йәки ҡағыу) 1) ымлап, ишара яһау. □ Кивать головой, указывая на кого, что. ■ Хан Әлмирйәндең купте беле-уенә аптыраған: вәзиренә ҡарап, эйәк атып ҡуйған. Әкиәттән. Аяғөҫтө торған әмирҙең эйәк ҡағыуынан уҡ хужаһының теләген аңлап, Ҡаратай уны кейендерергә кереште. Ә. Хәкимов; 2) һуңғы һулыш хәрәкәте; үлеү, йән биреү. □ Отдать душу, умереть.
ЭЙӘКЛӘҮ (эйәклә-) ҡ. диал. ҡар. эйәләү. Был эт өйгә эйәкләне лә китте бит.
ЭЙӘКЛӘШЕҮ (эйәкләш-) ҡ. диал. ҡар. эйәләшеү. Балалар бер-беренә тиҙ эйәкләш-те. Эйәкләшеп барыу. Ауыр эйәкләшеу.
ЭЙӘКСЕН (Р.: вышитая подвязка для платка-покрывала; И.: embroidered lace for a kirchiet; T.: başörtüsünün nakış ile yapılmış bağı) и.
Ҡушъяулыҡты эйәк аҫлап эләктереү өсөн сигеп йәки тәңкә баҫып таҡҡан бау. □ Вышитая подвязка для платка-покрывала. Эйәксен бәйләу. Эйәксене өҙөлгән.
130
ренә генә хас бер ентеклелек менән уҙ эшен тағы бер ҡат тикшереп сыҡты. М. Кәрим.
5. миф. Халыҡ ышаныуынса, бер нәмәгә баш булған мифик зат. □ Входит в состав названий сказочных, мифических существ. Урман эйәһе. Мунса эйәһе. ■ [Барсын:] Төшкәндә бер-ике бөртөк сәсеңде өҙөп һыуға һал, эйәһе тотмаһын, — тинем [Ямал] киленгә. һ. Дәүләтшина. Һәр төрлө юҡ-бар хөрәфәттәргә ышана: ҡара бесәй юлын киҫһә — шомға ҡала, һис булмаған ен-пәрейҙәрҙән, өй эйәһенән, һыу инәһенән — әллә нәмәләрҙән шөрләй ине ул [Сәуиә]. В. Исхаҡов.
6. грам. Һөйләмдең башҡарыусыны белдергән баш киҫәге. □ Подлежащее. Бер составлы эйә. Эйә функцияһын утәу. К [Уҡытыусы:] Емеш, тор. Таҡталағы һөйләмде уҡы ла эйә менән хәбәрҙе әйтеп бир. 3. Биишева.
♦ Гүр (йәки ҡәбер) эйәһе булыу донъянан китеү, үлеү. □ Умереть. ■ Ҡарт киткән, гур эйәһе булған. Т. Ғарипова. Атайыбыҙ, март аҙағында беҙҙән айырылып, гур эйәһе булды. С. Агиш. Йән эйәһе һәр төрлө тереклек. □ Живое существо. К Шул саҡ ул [Нур] юл аша алпан-толпан атлап сығып барыусы йоҙроҡ саҡлы йән эйәһен куреп ҡалды. И. Абдуллин. Минән киткәнсе, эйәһенә еткәнсе еренә еткермәй, арлы-бирле эшләгәндә әйтелә. □ соотв. Спустя рукава. ■ [Йәләлетдинов:] Был монтажсылар менән ер аҫты ремонтсылары, минән киткәнсе, эйәһенә еткәнсе, тип кенә йөрөйҙәр инде. Р. Солтангәрәев. Хәбәр (йәки һүҙ) эйәһе менән йөрөмәй хәбәр, һүҙ тиҙ тарала, ә сығанағын белеүе ҡыйын тигән мәғәнәлә ҡулланыла. □ букв. У слухов нет хозяина. Эшем эйәһе үҙ мөмкинлеген юғары баһалап та эшен эшләй алмаған, булдыҡһыҙ кешегә ҡарата әйтелә. □ Тоже мне работник. К Ғәлим, ғәҙәтенсә, ҡабалана ине, шуға ла һуҙ-ҙе эшем эйәләренә хас ҡыҫҡа һәм аныҡ тотто. Н. Алсынбаев. [Фатима - Талха тураһында:] Был быжырҙың .. ҡыҫылмаған ере юҡ, йөрөй эшем эйәһендәй булып, һөмһөҙ. Ж. Кейекбаев.
ЭЙӘ БУЛЫУ (эйә бул-) (Р.: быть, стать хозяином кого, чего', И.: become the master; T.: sahip olmak) ҡ.
1. Кемделер йәки нимәнелер үҙеңдеке тип һанау; хужа булыу. □ Быть, стать хозяином кого, чего. Атҡа эйә булыу.
2. Берәй эш-һөнәрҙе үҙләштереү, ниндәйҙер сифатты үҙеңдә булдырыу. □ Овладеть. Бер нисә һәнәргә эйә булыу. Хөрмәткә эйә булыу. Я Фәнил төплө белемгә эйә булырға ынтыла. Р. Камал. Һәр өсөнсө хирург диссертация яҡлап, ғилми дәрәжәгә эйә булырға хыяллана. Д. Бүләков.
ЭЙӘК (эйәге) (Р.: подбородок; И.: chin; T.: çene) и.
Кешенең аҫҡы яңағының йомроланыбы-раҡ торған алғы сығынҡы өлөшө. □ Подбородок, / Подбородочный. Осло эйәк. Эйәк аҫты. Эйәккә таяныу. ■ Ишбулды кугәреп ятҡан Урал тауҙары яғына эйәге менән ымланы. Ғ. Аллаяров. Шакиров, эйәген сөйә биреп, йылмайып ҡуйҙы. Ә. Байрамов. Уның [әҙәмдең] йөҙ-сырайы ҡаҡ һөйәккә ҡалып, эйәк осонда бер-ике бөртөк ап-аҡ һаҡалы ғына тырпайып тора ине. «Зөһрә менән Алдар».
♦ Эйәк атыу (йәки ҡағыу) 1) ымлап, ишара яһау. □ Кивать головой, указывая на кого, что. ■ Хан Әлмирйәндең купте беле-уенә аптыраған: вәзиренә ҡарап, эйәк атып ҡуйған. Әкиәттән. Аяғөҫтө торған әмирҙең эйәк ҡағыуынан уҡ хужаһының теләген аңлап, Ҡаратай уны кейендерергә кереште. Ә. Хәкимов; 2) һуңғы һулыш хәрәкәте; үлеү, йән биреү. □ Отдать душу, умереть.
ЭЙӘКЛӘҮ (эйәклә-) ҡ. диал. ҡар. эйәләү. Был эт өйгә эйәкләне лә китте бит.
ЭЙӘКЛӘШЕҮ (эйәкләш-) ҡ. диал. ҡар. эйәләшеү. Балалар бер-беренә тиҙ эйәкләш-те. Эйәкләшеп барыу. Ауыр эйәкләшеу.
ЭЙӘКСЕН (Р.: вышитая подвязка для платка-покрывала; И.: embroidered lace for a kirchiet; T.: başörtüsünün nakış ile yapılmış bağı) и.
Ҡушъяулыҡты эйәк аҫлап эләктереү өсөн сигеп йәки тәңкә баҫып таҡҡан бау. □ Вышитая подвязка для платка-покрывала. Эйәксен бәйләу. Эйәксене өҙөлгән.
130