Академический словарь башкирского языка. Том X. Страница 237
Поиск по словарям
ЭШКӘТӘҮ БУРАН
һәр төрлө ваҡ эш. □ Разные мелкие дела, заботы. М Хужаны тышта эш-көшө көтә: мал-тыуарын, ҡош-кортон ҡарайһы, барын барлайһы бар. Ғ. Хөсәйенов. Ат егеп, дилбегә тота белгән Фәйрузәгә эш-көш табылып торҙо. Л. Якшыбаева.
ЭШКҮРЕМ с. диал. ҡар. эшсән I. Эшку-рем кеше. К Эшкурем иртәнге ел ҡамыш, ағас, ҡыуаҡтарҙың сәстәрен тарап уҙа, кулдең тулҡынын сайпылтып, ялбырбаш талдарҙың тыңлауһыҙ толомдарын сайҡай. Б. Хажиева.
ЭШКӘ ҠОНО с. диал. ҡар. эшсән I. Эшкә ҡоно кеше тырышып эшләй. Эшкә ҡоно кеше эшкә туймаҫ.
ЭШКӘРЕҮ (эшкәр-) ҡ. диал. ҡар. эшкинеү. Был бала ла эшкәрҙе. Эшкәрмәгән булып йөрөу.
ЭШКӘРТЕЛЕҮ (эшкәртел ) ҡ. төш. ҡар. эшкәртеү, страд, от эшкәртеү. М Таҙартылған орлоҡто яҡшы эшкәртелгән ергә сәсһәң — мул уңыш алырһың, ҡыйлы орлоҡ сәсһәң — ҡырлыҡ менән ҡалырһың. Ғ. Аллаяров. Ғумер буйына йунле һабан курмәгән баҫыуҙар тәу тапҡыр тигәндәй кешесә эшкәртелгәйнеләр. Р. Ғабдрахманов.
ЭШКӘРТЕҮ I (эшкәрт-) (Р.: обраба тывать; И.: work; finish; polish; T.: işlemek) ҡ.
1. Берәй ысул менән нимәнеңдер сифатына йоғонто яһау. □ Обрабатывать, выделывать. Тирене эшкәртеу. Деталде эшкәртеу. Нар менән эшкәртеу. ■ Ҡойоу, тимерлек цехтарында әҙерләнгән ҡойолмаларҙы механика цехының төрлө станоктарында эшкәртәләр: тишәләр, киҫәләр, шымарталар. Ә. Байрамов. Болан итен һеркә менән дә эшкәртәләр. Б. Рафиҡов. Насип итһә, яҡын йылдарҙа тирене эшкәртеп кенә ҡалмай, ошонда уҡ аяҡ кейемдәре, тун, бурек тегеуҙе лә ойошторасаҡ әле Имаметдин. Ғ. Хисамов.
2. Сәсеү, ултыртыу өсөн еренә еткереү, әҙер итеү. □ Возделывать, обрабатывать, разделывать. Баҡсаны эшкәртеу. Баҫыу ерҙәрен эшкәртеу. М Борсаҡты йыйып алғас ерҙе эшкәртергә һәм арышты уҙ ваҡытында сәсеп өлгөрөргә кәрәк. Ә. Вәли. Ҡорбан бабай
менән Мәули ағайҙар участканы һөрөп эшкәрткән. И. Ғиззәтуллин.
3. Эшкә ярарлыҡ хәлгә килтереү; эш итеү. □ Обрабатывать, очищать; перерабатывать. Ағас эшкәртеу. Еләкте эшкәртеу. Сөгөлдөр эшкәртеу. И Януарҙың тиреһен тунап, арлы-бирле эшкәрткәс, яҫы шыршы ботаҡтарынан шыман яһап, тау аҫтына һөйрәнек. Р. Вәлиев. Зада, яраларҙы йыуып, эшкәртеп бәйләгәс, әлеге ир менән ҡатынды һис кисекмәҫтән Мәғсуткә илтергә ҡушты. М. Ғиләжев. Нефттең беренсе килограмдары резервуарға аҡты һәм нефть эшкәртеу заводына китте. С. Поварисов.
4. Камилыраҡ, төҙөгөрәк итеү, яҡшыртыу. □ Дорабатывать, перерабатывать. Мәҡәләне эшкәртеу. ■ Хөсәйен Әхмәтов башҡорт йыр фольклорын йыйыу һәм эш-кәртеу әлкәһендә бик ҙур эштәр алып бара. Ә. Вәли. Электрон-иҫәпләу машинаһы ярҙамында сейсмик материалдарҙы эшкәртеу ҙә оҙаҡҡа һуҙылмаҫ. Ш. Янбаев.
5. Ашаған аҙыҡты һеңдереү. □ Переварить, переработать. Я Ала ҡар булыуға ҡарамаҫтан, бик иртә сыҡҡан йомранды тотоп йотһа ла [ата буре], ояға ҡайтҡансы ас ашҡаҙаны уны эшкәртеп бөтә яҙҙы. С. Ильясов.
6. кусм. Ҡемгәлер баҫым яһап, эшкә мәжбүр итеү. □ Обрабатывать кого, склонять к чему. ■ [Мария Васильевна:] Йәшерен булмаһа, кемде эшкәртергә барабыҙ, Яков Николаевич? И. Абдуллин. Егет ярайһы уҡ уҙ һуҙле генә куренгәс, ул [Ҡарачурин] уны төрлөсә «эшкәртергә» кереште. И. Ғиззәтуллин.
ЭШКӘРТЕҮ II (эшкәрт-) ҡ. ҡар. әшкәртеү. Аллаһтың эшкәртеуе. ■ Тәңре эшкәрткән һуҙҙәрҙе шыбырлап ишеттерергә тырыша Ялҡынбай. Б. Рафиҡов.
ЭШКӘТӘҮ БУРАН (Р.: буран с липким снегом; И.: snowstorm with sticky snow; T.: yapışkan karlı fırtına) и. диал.
Йәбешкәк ҡарлы буран; һырма буран. □ Буран с липким снегом. Эшкәтәу буран башланды. Эшкәтәу буранға эләгеу. Яҙ көнө, ғәҙәттә, эшкәтәу буран була.
237
һәр төрлө ваҡ эш. □ Разные мелкие дела, заботы. М Хужаны тышта эш-көшө көтә: мал-тыуарын, ҡош-кортон ҡарайһы, барын барлайһы бар. Ғ. Хөсәйенов. Ат егеп, дилбегә тота белгән Фәйрузәгә эш-көш табылып торҙо. Л. Якшыбаева.
ЭШКҮРЕМ с. диал. ҡар. эшсән I. Эшку-рем кеше. К Эшкурем иртәнге ел ҡамыш, ағас, ҡыуаҡтарҙың сәстәрен тарап уҙа, кулдең тулҡынын сайпылтып, ялбырбаш талдарҙың тыңлауһыҙ толомдарын сайҡай. Б. Хажиева.
ЭШКӘ ҠОНО с. диал. ҡар. эшсән I. Эшкә ҡоно кеше тырышып эшләй. Эшкә ҡоно кеше эшкә туймаҫ.
ЭШКӘРЕҮ (эшкәр-) ҡ. диал. ҡар. эшкинеү. Был бала ла эшкәрҙе. Эшкәрмәгән булып йөрөу.
ЭШКӘРТЕЛЕҮ (эшкәртел ) ҡ. төш. ҡар. эшкәртеү, страд, от эшкәртеү. М Таҙартылған орлоҡто яҡшы эшкәртелгән ергә сәсһәң — мул уңыш алырһың, ҡыйлы орлоҡ сәсһәң — ҡырлыҡ менән ҡалырһың. Ғ. Аллаяров. Ғумер буйына йунле һабан курмәгән баҫыуҙар тәу тапҡыр тигәндәй кешесә эшкәртелгәйнеләр. Р. Ғабдрахманов.
ЭШКӘРТЕҮ I (эшкәрт-) (Р.: обраба тывать; И.: work; finish; polish; T.: işlemek) ҡ.
1. Берәй ысул менән нимәнеңдер сифатына йоғонто яһау. □ Обрабатывать, выделывать. Тирене эшкәртеу. Деталде эшкәртеу. Нар менән эшкәртеу. ■ Ҡойоу, тимерлек цехтарында әҙерләнгән ҡойолмаларҙы механика цехының төрлө станоктарында эшкәртәләр: тишәләр, киҫәләр, шымарталар. Ә. Байрамов. Болан итен һеркә менән дә эшкәртәләр. Б. Рафиҡов. Насип итһә, яҡын йылдарҙа тирене эшкәртеп кенә ҡалмай, ошонда уҡ аяҡ кейемдәре, тун, бурек тегеуҙе лә ойошторасаҡ әле Имаметдин. Ғ. Хисамов.
2. Сәсеү, ултыртыу өсөн еренә еткереү, әҙер итеү. □ Возделывать, обрабатывать, разделывать. Баҡсаны эшкәртеу. Баҫыу ерҙәрен эшкәртеу. М Борсаҡты йыйып алғас ерҙе эшкәртергә һәм арышты уҙ ваҡытында сәсеп өлгөрөргә кәрәк. Ә. Вәли. Ҡорбан бабай
менән Мәули ағайҙар участканы һөрөп эшкәрткән. И. Ғиззәтуллин.
3. Эшкә ярарлыҡ хәлгә килтереү; эш итеү. □ Обрабатывать, очищать; перерабатывать. Ағас эшкәртеу. Еләкте эшкәртеу. Сөгөлдөр эшкәртеу. И Януарҙың тиреһен тунап, арлы-бирле эшкәрткәс, яҫы шыршы ботаҡтарынан шыман яһап, тау аҫтына һөйрәнек. Р. Вәлиев. Зада, яраларҙы йыуып, эшкәртеп бәйләгәс, әлеге ир менән ҡатынды һис кисекмәҫтән Мәғсуткә илтергә ҡушты. М. Ғиләжев. Нефттең беренсе килограмдары резервуарға аҡты һәм нефть эшкәртеу заводына китте. С. Поварисов.
4. Камилыраҡ, төҙөгөрәк итеү, яҡшыртыу. □ Дорабатывать, перерабатывать. Мәҡәләне эшкәртеу. ■ Хөсәйен Әхмәтов башҡорт йыр фольклорын йыйыу һәм эш-кәртеу әлкәһендә бик ҙур эштәр алып бара. Ә. Вәли. Электрон-иҫәпләу машинаһы ярҙамында сейсмик материалдарҙы эшкәртеу ҙә оҙаҡҡа һуҙылмаҫ. Ш. Янбаев.
5. Ашаған аҙыҡты һеңдереү. □ Переварить, переработать. Я Ала ҡар булыуға ҡарамаҫтан, бик иртә сыҡҡан йомранды тотоп йотһа ла [ата буре], ояға ҡайтҡансы ас ашҡаҙаны уны эшкәртеп бөтә яҙҙы. С. Ильясов.
6. кусм. Ҡемгәлер баҫым яһап, эшкә мәжбүр итеү. □ Обрабатывать кого, склонять к чему. ■ [Мария Васильевна:] Йәшерен булмаһа, кемде эшкәртергә барабыҙ, Яков Николаевич? И. Абдуллин. Егет ярайһы уҡ уҙ һуҙле генә куренгәс, ул [Ҡарачурин] уны төрлөсә «эшкәртергә» кереште. И. Ғиззәтуллин.
ЭШКӘРТЕҮ II (эшкәрт-) ҡ. ҡар. әшкәртеү. Аллаһтың эшкәртеуе. ■ Тәңре эшкәрткән һуҙҙәрҙе шыбырлап ишеттерергә тырыша Ялҡынбай. Б. Рафиҡов.
ЭШКӘТӘҮ БУРАН (Р.: буран с липким снегом; И.: snowstorm with sticky snow; T.: yapışkan karlı fırtına) и. диал.
Йәбешкәк ҡарлы буран; һырма буран. □ Буран с липким снегом. Эшкәтәу буран башланды. Эшкәтәу буранға эләгеу. Яҙ көнө, ғәҙәттә, эшкәтәу буран була.
237