Академический словарь башкирского языка. Том X. Страница 245
Поиск по словарям
ЭБЕЙ
ярҙам ит, ә тигәндә мә тип кенә тор! С. Агиш. Саҡ ҡына уныңса булманымы, ғауға кутәрә, ҡысҡырынырға тотона [Сәлим]. Әйтерһең, әсәһе уның «ә» тигәненә «мә» тип тороу өсөн генә йәшәй донъяла. Яр. Вәлиев.
Ә IV, ә-ә (Р.: а-а; И.: роо; Т.: аһ) ымл.
1. Нимәнелер иҫкә төшөргәндә, һиҙенгәндә, аптырағанда һ. б. әйтелә. □ А-а (выражает внезапное воспоминание, удивление, сомнение). Я Ниса бер юлы барыһын да һөйләп бирҙе. — Ә-ә,— тине Әфләтунов. Ә. Вәли. Ә-ә, ҡайттыңмы ни? — тине ҡарсыҡ [Мәжиткә ], булмәгә инеп. В. Исхаҡов.
2. Осратҡан кешене танығанды белдерә. □ А-а (при узнавании кого-н.). К [Хәсәнша:] Ә-ә, һин икән, Әфләтун ағай, мин тағы ниндәй генерал икән тиһәм! Ә. Байрамов. Фатима, арбанан һикереп төшөп, уларға яҡын килде. — Ә-ә, ҡәйнеш икән, — тине ул, Тимерҙе танып. Б. Бикбай.
3. Асыу ҡатыш ризаһыҙлыҡ белдергәндә әйтелә. □ А-а (выражает недовольство, возмущение, досаду, злорадство). Я Ә-ә, улаймы ни әле һин! — тип сыйылданы офицер һәм пистолеты менән тотҡондоң куҙенә һуҡты һәм уны аяҡ аҫтына йығып туҡмай башланы. 3. Биишева. Шәмсебанат ханым ҡыҙа ғына төштө: «Ә-ә, шулаймы? Тамағың туйҙымы? Әҫтәңә рәтле кейем кейҙеңме?» Д. Исламов.
♦ Ә, теге ни нимә әйтергә белмәй аптырағанды белдерә. □ А, это как его (когда не знаешь, что сказать). Я [Ғамир — Фәхригә:] Миңә екеренгәнсе, ана, бик шәп булһаң, ә теге ни, правление менән телләш. Б. Бикбай.
ӘБДЕЛ I и. диал. ҡар. эйәр-өпсөн. Аттың әбделен әҙерләу. Әбдел һалып менеу.
ӘБДЕЛ II (Р.: название родового подразделения башкир; И.: Bashkir clan subdivision; T.: bir Başkurt soyunun adı) и. этн.
Әй ҡәбиләһенә ҡараған аймаҡ исеме. □ Название родового подразделения башкир племени ай; абдел. Әбделдәр йыйыны. Киленебеҙ әбдел аймағынан.
ӘБДӘН [ғәр. ISj| ] (Р.: совсем; И.: quite, entirely; T.: büsbütün, tamamen) р. диал.
Бөтөнләй, тамам. □ Совсем, совершенно, полностью. Әбдән куҙҙән юғалды. Я Уйын әбдән ҡыҙғандан һуң, Бикйән менән Көләйшә ҡуйы бешәлек араһына инеп юғалды. «Бикйән мәргән».
ӘБДӘН-МӘҢГЕ/э. диал. ҡар. элек-электән. Әбдән-мәңге килгән йола.
ӘБЕГЕҮ (әбек-) (Р.: уставать; И.: get tired; tire; fatigue; T.: yorulmak) ҡ. диал. ҡар. йонсоу.
Көс-хәлдән яҙыу, арыу. □ Уставать, утомляться. Я Йәйәу оҙам юл йөрөп әбеккән Сөнәғәт оҙаҡ йоҡланы. Ж. Кейекбаев. Юҡ, Бикҡужа уйлағанса, әбегеп ук китмәгәйне әле Ерәнсәй. Йонсоуын йонсой биргәйне. Т. Килмөхәмәтов.
ӘБЕГӘР (Р.: бедный; И.: unhappy, wretched; T.: miskin) с. диал. ҡар. бахыр.
Ҡыҙғаныс, аяныс хәлдәге; меҫкен. □ Бедный, несчастный. Әбегәр кеше. Әбегәр бала, йәтим ҡалды. Әбегәр хәлендә булыу.
ӘБЕЙ (Р.: старуха; И.: old woman, crone; T.: ihtiyar kadın) u.
1. Оло йәштәге ҡатын кеше. □ Старуха, старушка. М Бала-саға, йондоҙҙар ҡалҡҡансы, ат уйнаған, әбейҙәр, һыйыр ябағаһын йолҡоп, кейеҙ туп әуәләгән. И. Абдуллин. Гөлсибәр әбей бик ныҡ уҙгәргән, ҡартайған, ләкин әуәлгегә ҡарағанда етеҙ, еңел хәрәкәтле куренә ине. С. Агиш. Ҡыҙ Мәрфузә әбейҙе яңынан улы янына килтереп баҫтырҙы ла уҙе сираттағы башҡаларға боролдо. Р. Байымов.
2. диал. Атай йәки әсәйҙең апайы; инәй. □ Тётя (старшая сестра отца или матери). Инәйемдең апайы Әлимә әбейем килде. Я [Нәфисә әбейем — атайыма:] Кейәу, әллә беҙҙең Ҡарағужалағы өйҙө кусереп алып килеп, уҙең һалып инәһеңме? М. Ямалетдинов.
3. Ата-әсәйҙән оло ҡатын кеше һәм уға өндәшеү һүҙе. □ Тётя (женщина старше родителей и обращение к ней). ■ Ауылдың иң осонда Миңлейыһангирға сыбыҡ осо ғына туған тейеш кеше көнлө бер әбей йәшәй ине. И. Аҡъюлов. [Ҡуҙыйкурпәс:] Мине ниндәй ҡыҙ ташлап китте һуң? Ниңә әйтмәйһең, әбей? «Ҡуҙыйкүрпәс менән Маянһылыу».
245
ярҙам ит, ә тигәндә мә тип кенә тор! С. Агиш. Саҡ ҡына уныңса булманымы, ғауға кутәрә, ҡысҡырынырға тотона [Сәлим]. Әйтерһең, әсәһе уның «ә» тигәненә «мә» тип тороу өсөн генә йәшәй донъяла. Яр. Вәлиев.
Ә IV, ә-ә (Р.: а-а; И.: роо; Т.: аһ) ымл.
1. Нимәнелер иҫкә төшөргәндә, һиҙенгәндә, аптырағанда һ. б. әйтелә. □ А-а (выражает внезапное воспоминание, удивление, сомнение). Я Ниса бер юлы барыһын да һөйләп бирҙе. — Ә-ә,— тине Әфләтунов. Ә. Вәли. Ә-ә, ҡайттыңмы ни? — тине ҡарсыҡ [Мәжиткә ], булмәгә инеп. В. Исхаҡов.
2. Осратҡан кешене танығанды белдерә. □ А-а (при узнавании кого-н.). К [Хәсәнша:] Ә-ә, һин икән, Әфләтун ағай, мин тағы ниндәй генерал икән тиһәм! Ә. Байрамов. Фатима, арбанан һикереп төшөп, уларға яҡын килде. — Ә-ә, ҡәйнеш икән, — тине ул, Тимерҙе танып. Б. Бикбай.
3. Асыу ҡатыш ризаһыҙлыҡ белдергәндә әйтелә. □ А-а (выражает недовольство, возмущение, досаду, злорадство). Я Ә-ә, улаймы ни әле һин! — тип сыйылданы офицер һәм пистолеты менән тотҡондоң куҙенә һуҡты һәм уны аяҡ аҫтына йығып туҡмай башланы. 3. Биишева. Шәмсебанат ханым ҡыҙа ғына төштө: «Ә-ә, шулаймы? Тамағың туйҙымы? Әҫтәңә рәтле кейем кейҙеңме?» Д. Исламов.
♦ Ә, теге ни нимә әйтергә белмәй аптырағанды белдерә. □ А, это как его (когда не знаешь, что сказать). Я [Ғамир — Фәхригә:] Миңә екеренгәнсе, ана, бик шәп булһаң, ә теге ни, правление менән телләш. Б. Бикбай.
ӘБДЕЛ I и. диал. ҡар. эйәр-өпсөн. Аттың әбделен әҙерләу. Әбдел һалып менеу.
ӘБДЕЛ II (Р.: название родового подразделения башкир; И.: Bashkir clan subdivision; T.: bir Başkurt soyunun adı) и. этн.
Әй ҡәбиләһенә ҡараған аймаҡ исеме. □ Название родового подразделения башкир племени ай; абдел. Әбделдәр йыйыны. Киленебеҙ әбдел аймағынан.
ӘБДӘН [ғәр. ISj| ] (Р.: совсем; И.: quite, entirely; T.: büsbütün, tamamen) р. диал.
Бөтөнләй, тамам. □ Совсем, совершенно, полностью. Әбдән куҙҙән юғалды. Я Уйын әбдән ҡыҙғандан һуң, Бикйән менән Көләйшә ҡуйы бешәлек араһына инеп юғалды. «Бикйән мәргән».
ӘБДӘН-МӘҢГЕ/э. диал. ҡар. элек-электән. Әбдән-мәңге килгән йола.
ӘБЕГЕҮ (әбек-) (Р.: уставать; И.: get tired; tire; fatigue; T.: yorulmak) ҡ. диал. ҡар. йонсоу.
Көс-хәлдән яҙыу, арыу. □ Уставать, утомляться. Я Йәйәу оҙам юл йөрөп әбеккән Сөнәғәт оҙаҡ йоҡланы. Ж. Кейекбаев. Юҡ, Бикҡужа уйлағанса, әбегеп ук китмәгәйне әле Ерәнсәй. Йонсоуын йонсой биргәйне. Т. Килмөхәмәтов.
ӘБЕГӘР (Р.: бедный; И.: unhappy, wretched; T.: miskin) с. диал. ҡар. бахыр.
Ҡыҙғаныс, аяныс хәлдәге; меҫкен. □ Бедный, несчастный. Әбегәр кеше. Әбегәр бала, йәтим ҡалды. Әбегәр хәлендә булыу.
ӘБЕЙ (Р.: старуха; И.: old woman, crone; T.: ihtiyar kadın) u.
1. Оло йәштәге ҡатын кеше. □ Старуха, старушка. М Бала-саға, йондоҙҙар ҡалҡҡансы, ат уйнаған, әбейҙәр, һыйыр ябағаһын йолҡоп, кейеҙ туп әуәләгән. И. Абдуллин. Гөлсибәр әбей бик ныҡ уҙгәргән, ҡартайған, ләкин әуәлгегә ҡарағанда етеҙ, еңел хәрәкәтле куренә ине. С. Агиш. Ҡыҙ Мәрфузә әбейҙе яңынан улы янына килтереп баҫтырҙы ла уҙе сираттағы башҡаларға боролдо. Р. Байымов.
2. диал. Атай йәки әсәйҙең апайы; инәй. □ Тётя (старшая сестра отца или матери). Инәйемдең апайы Әлимә әбейем килде. Я [Нәфисә әбейем — атайыма:] Кейәу, әллә беҙҙең Ҡарағужалағы өйҙө кусереп алып килеп, уҙең һалып инәһеңме? М. Ямалетдинов.
3. Ата-әсәйҙән оло ҡатын кеше һәм уға өндәшеү һүҙе. □ Тётя (женщина старше родителей и обращение к ней). ■ Ауылдың иң осонда Миңлейыһангирға сыбыҡ осо ғына туған тейеш кеше көнлө бер әбей йәшәй ине. И. Аҡъюлов. [Ҡуҙыйкурпәс:] Мине ниндәй ҡыҙ ташлап китте һуң? Ниңә әйтмәйһең, әбей? «Ҡуҙыйкүрпәс менән Маянһылыу».
245