Академический словарь башкирского языка. Том X. Страница 275
Поиск по словарям
ӘЙЛӘНӘ-ТИРӘ
Әйләнмә өйрөлтөу. Әйләнмә менән уйнау. Әйләнмә зыр әйләнә.
ӘЙЛӘНМӘ IV (Р изгородь; И.: fencing; T.: çit) и. диал. ҡар. кәртә 2.
Йортто уратҡан кәртә. □ Изгородь. Өйләнмә ҡағыу. Әйләнмәне яңыртыу. Әйләнмә аша һикереу.
ӘЙЛӘНМӘ V (Р.: проворный; И.: agile, deft; T.: çevik, kıvrak) с. диал. ҡар. етеҙ I, 1.
Хәрәкәткә етеҙ; йылдам. □ Проворный. Әйләнмә кеше. Үтә әйләнмә әҙәм. Әйләнмә йәштәр.
ӘЙЛӘНМӘЛЕ (Р.: вертящийся; И.: rotating; T.: etrafında dönen) с.
Күсәрендә әйләнеп торған. □ Вертящийся, вращающийся. Әйләнмәле кресло. Әйләнмәле ултырғыс яһау. Әйләнмәле ҡапҡаға иғлан йәбештереу.
ӘЙЛӘНСЕК I (әйләнсеге) (Р.: вертячка; И.: mad staggers; T.: hayvanların bir tür hastalığı) u. eem.
1. Малдың мейеһе таҫма селәүсендәр менән зарарланыуҙан барлыҡҡа килгән ауырыу (ғәҙәттә, һарыҡ малының). □ Вертячка (болезнь домашних животных). Һарыҡ әйләнсек булып йөрөй. ■ Әгәр ҙә уның [оло улдың] берәр бултерек кәзә-һарығы әйләнсек, йәки берәр башмағын мөстән төртә икән, ул уны нисек булһа ла бысаҡлап уҙенсә хәләлләгән. Халыҡ ижадынан.
2. миф. Шул ауырыуҙың эйәһе. □ Вертячка, дух болезни скота. Әйләнсек тейеу. Әйләнсекте имләу. Әйләнсек әпсене.
ӘЙЛӘНСЕК II (әйләнсеге) и. диал. ҡар. әйләнмә III. Балалар әйләнсеге. Әйләнсек өйрөлтөу. Зырлап әйләнсек әйләнә.
ӘЙЛӘНӘ (Р.: окрестность; И.: environs; T.: etraf) и.
1. Нимәнелер ситтән, тыш яҡтан уратҡан шартлы һыҙыҡ; урата. □ Окрестность, окружение. Урмандың әйләнәһе. Кул әйләнәһе. Ауыл әйләнәһе. М Был дала кеуек йәйелеп киткән кәртәнең өй тирәһендәге әйләнәһе генә ҡара таҡыр булып тапалған, һ. Дәүләтшина. Яйыҡбай ҙа тигән, ай, убаның әйләнәһе алты саҡ(ы)рым. Халыҡ йырынан.
2. Нимәлер тирәһендәге урын. □ Круг, окружность (какой-л. площади). Өй әйләнәһе.
Кубә әйләнәһе. ■ Бынан бер нисә йылдар элек, бер төндө, ошо Кузьмин утарының әйләнәһен туңәрәтеп, әллә нисә урындан ут ялҡындары кутәрелде. Һ. Дәүләтшина. Нажар бабай арҡанды кубә әйләнәһенә рәтләп ҡуйҙы ла, һәнәгенең һабын бөтә яҙғансы бесән аҫтына тығып, кубәне ҡалҡытты. Н. Мусин. Аждаһанан ҡотолоп ҡалғандары батшаға инеп: «Харап булып бөтәбеҙ, өйөбөҙҙөң әйләнәһенән бер йылан сорнап алған, сыҡҡан беребеҙҙе йотоп тора!» — тип әйтәләр, ти. Әкиәттән.
3. Яҡын ара, тирә-яҡ; урата. □ Окружение, окрестность. Әйләнәмдә йәп-йәшел ялан. Аҡ ҡылғанлы әйләнә. И Бөтә әйләнәне баҫып алған ҡалын һоро болоттарҙы башҡа ваҡыттарҙағы шикелле ел дә ҡаҡҡылап-һуҡҡылап таратмай, исмаһам. 3. Биишева.
4. кусм. Кемделер уратып алған, кемдер аралашҡан кешеләр төркөмө. □ Окружение, окружающая среда. Әйләнәләге кешеләр. Әйләнә менән танышыу. Әйләнә менән һоҡланыу. ■ Ғәмһеҙ Тимербай, уйсан куҙҙәрен берсә айға, берсә быҫҡыған сөрөккә, йә әйләнәһендәге егеттәргә кусереп, еңел, куңелле итеп төрлө хәбәрҙәр һөйләп ултыра.
3. Биишева.
ӘЙЛӘНӘ-ТИРӘ (Р.: окрестность; И.: outskirts; T.: etraf) и. йыйн.
1. Яҡын-тирә, тирә-яҡ. □ Окрестность, округа. Әйләнә-тирәнең матурлығы. Әйләнә-тирәгә куҙ һалыу. Әйләнә-тирә һаҙлыҡҡа әйләнгән. Әйләнә-тирә тып-тын. ■ Әйләнә-тирәлә йылҡыларҙың тыныс ҡына мыртлатып көйшәуҙәренән башҡа бер нәмә лә ишетелмәне. 3. Биишева. Әйләнә-тирә һәр төрлө ҡош тауыштарынан гөрләп тора. И. Ноғманов. Таңдыса быға, бәхетем юғал-мағайы тип ҡайғыра, борсола, әйләнә-тирә урмандарҙы, тауҙарҙы ҡыҙырып сыға. «Ҡуңыр буға».
2. Яҡын-тирәлә булған, аралашҡан кешеләр; мөхит. □ Окружающая обстановка, среда. Әйләнә-тирәне онотоу. Әйләнә-тирәне байҡау. К Емеш һаман баяғыса уҙенә лә, әйләнә-тирәгә лә тәрәнерәк төшөнөргә тырышып, уйлана-уйлана ары китте. 3. Биишева. Ил өҫтөнә яу килгәндә, йөрәгендә
275
Әйләнмә өйрөлтөу. Әйләнмә менән уйнау. Әйләнмә зыр әйләнә.
ӘЙЛӘНМӘ IV (Р изгородь; И.: fencing; T.: çit) и. диал. ҡар. кәртә 2.
Йортто уратҡан кәртә. □ Изгородь. Өйләнмә ҡағыу. Әйләнмәне яңыртыу. Әйләнмә аша һикереу.
ӘЙЛӘНМӘ V (Р.: проворный; И.: agile, deft; T.: çevik, kıvrak) с. диал. ҡар. етеҙ I, 1.
Хәрәкәткә етеҙ; йылдам. □ Проворный. Әйләнмә кеше. Үтә әйләнмә әҙәм. Әйләнмә йәштәр.
ӘЙЛӘНМӘЛЕ (Р.: вертящийся; И.: rotating; T.: etrafında dönen) с.
Күсәрендә әйләнеп торған. □ Вертящийся, вращающийся. Әйләнмәле кресло. Әйләнмәле ултырғыс яһау. Әйләнмәле ҡапҡаға иғлан йәбештереу.
ӘЙЛӘНСЕК I (әйләнсеге) (Р.: вертячка; И.: mad staggers; T.: hayvanların bir tür hastalığı) u. eem.
1. Малдың мейеһе таҫма селәүсендәр менән зарарланыуҙан барлыҡҡа килгән ауырыу (ғәҙәттә, һарыҡ малының). □ Вертячка (болезнь домашних животных). Һарыҡ әйләнсек булып йөрөй. ■ Әгәр ҙә уның [оло улдың] берәр бултерек кәзә-һарығы әйләнсек, йәки берәр башмағын мөстән төртә икән, ул уны нисек булһа ла бысаҡлап уҙенсә хәләлләгән. Халыҡ ижадынан.
2. миф. Шул ауырыуҙың эйәһе. □ Вертячка, дух болезни скота. Әйләнсек тейеу. Әйләнсекте имләу. Әйләнсек әпсене.
ӘЙЛӘНСЕК II (әйләнсеге) и. диал. ҡар. әйләнмә III. Балалар әйләнсеге. Әйләнсек өйрөлтөу. Зырлап әйләнсек әйләнә.
ӘЙЛӘНӘ (Р.: окрестность; И.: environs; T.: etraf) и.
1. Нимәнелер ситтән, тыш яҡтан уратҡан шартлы һыҙыҡ; урата. □ Окрестность, окружение. Урмандың әйләнәһе. Кул әйләнәһе. Ауыл әйләнәһе. М Был дала кеуек йәйелеп киткән кәртәнең өй тирәһендәге әйләнәһе генә ҡара таҡыр булып тапалған, һ. Дәүләтшина. Яйыҡбай ҙа тигән, ай, убаның әйләнәһе алты саҡ(ы)рым. Халыҡ йырынан.
2. Нимәлер тирәһендәге урын. □ Круг, окружность (какой-л. площади). Өй әйләнәһе.
Кубә әйләнәһе. ■ Бынан бер нисә йылдар элек, бер төндө, ошо Кузьмин утарының әйләнәһен туңәрәтеп, әллә нисә урындан ут ялҡындары кутәрелде. Һ. Дәүләтшина. Нажар бабай арҡанды кубә әйләнәһенә рәтләп ҡуйҙы ла, һәнәгенең һабын бөтә яҙғансы бесән аҫтына тығып, кубәне ҡалҡытты. Н. Мусин. Аждаһанан ҡотолоп ҡалғандары батшаға инеп: «Харап булып бөтәбеҙ, өйөбөҙҙөң әйләнәһенән бер йылан сорнап алған, сыҡҡан беребеҙҙе йотоп тора!» — тип әйтәләр, ти. Әкиәттән.
3. Яҡын ара, тирә-яҡ; урата. □ Окружение, окрестность. Әйләнәмдә йәп-йәшел ялан. Аҡ ҡылғанлы әйләнә. И Бөтә әйләнәне баҫып алған ҡалын һоро болоттарҙы башҡа ваҡыттарҙағы шикелле ел дә ҡаҡҡылап-һуҡҡылап таратмай, исмаһам. 3. Биишева.
4. кусм. Кемделер уратып алған, кемдер аралашҡан кешеләр төркөмө. □ Окружение, окружающая среда. Әйләнәләге кешеләр. Әйләнә менән танышыу. Әйләнә менән һоҡланыу. ■ Ғәмһеҙ Тимербай, уйсан куҙҙәрен берсә айға, берсә быҫҡыған сөрөккә, йә әйләнәһендәге егеттәргә кусереп, еңел, куңелле итеп төрлө хәбәрҙәр һөйләп ултыра.
3. Биишева.
ӘЙЛӘНӘ-ТИРӘ (Р.: окрестность; И.: outskirts; T.: etraf) и. йыйн.
1. Яҡын-тирә, тирә-яҡ. □ Окрестность, округа. Әйләнә-тирәнең матурлығы. Әйләнә-тирәгә куҙ һалыу. Әйләнә-тирә һаҙлыҡҡа әйләнгән. Әйләнә-тирә тып-тын. ■ Әйләнә-тирәлә йылҡыларҙың тыныс ҡына мыртлатып көйшәуҙәренән башҡа бер нәмә лә ишетелмәне. 3. Биишева. Әйләнә-тирә һәр төрлө ҡош тауыштарынан гөрләп тора. И. Ноғманов. Таңдыса быға, бәхетем юғал-мағайы тип ҡайғыра, борсола, әйләнә-тирә урмандарҙы, тауҙарҙы ҡыҙырып сыға. «Ҡуңыр буға».
2. Яҡын-тирәлә булған, аралашҡан кешеләр; мөхит. □ Окружающая обстановка, среда. Әйләнә-тирәне онотоу. Әйләнә-тирәне байҡау. К Емеш һаман баяғыса уҙенә лә, әйләнә-тирәгә лә тәрәнерәк төшөнөргә тырышып, уйлана-уйлана ары китте. 3. Биишева. Ил өҫтөнә яу килгәндә, йөрәгендә
275