Академический словарь башкирского языка. Том X. Страница 289
Поиск по словарям
ӘЛЕБАЙ
ҙы тыңла тигәндәй, тыңла әле мине лә. Я. Хамматов. Хан аптырап торған да, вәзирен саҡырып: «Бар әле, был егеткә берәй эш табып, эшкә ҡуш», — тигән. Әкиәттән. Тартсы әле, егет, ҡурайыңды, ауыр донъя еңел тойолһон. Халыҡ йырынан.
2. Ҡәтғилек, талап төҫмөрө өҫтәй. □ Частица -ҡа (выражает требование, угрозу и т. п.). ■ [Ҡолсобай — Фәтхиәгә:] Апай, Гәйзуллаға әйт әле, минән ҡурҡмаһын. Мин уға яҡшынан башҡа нәмә теләмәйем. Я. Хамматов.
3. Хәҙерге һәм киләсәк заман хәбәр ҡылымдары менән бергә килеп, эштең әлегә тамамланмауын, дауам итеүен йәки киләсәктә үтәлерен белдерә. □ Частица -ҡа, ещё (с глаголами настоящего и будущего времени сообщает о продолжении действия). Йоҡлайым әле. Бер-ике йыл эшләйем эле. ■ Ҡараңғылыҡ имшей генә башлаған әле. Һалҡынайтҡан. Б. Рафиҡов. Йәйҙең кукрәгенә башым һалып, ял итәйем әле бер аҙға. X. Назар. Ҡайғырма ла, килен, ай, уфтанма, һөйләшербеҙ әле, тон оҙон. Халыҡ йырынан.
4. Киләсәк заман хәбәр ҡылым менән килеп, нимәгәлер артыҡ бошонмағанды, иҫ китмәгәнде белдерә. □ Ещё (с глаголами будущего времени выражает беззаботность, беспечность). Эшләрмен әле. Үлмәм эле. ■ Ғауамға тырышып йөрөгән өсөн сауаптар насип булыр әле. М. Өмөтбаев. [Управляющий:] Минең ҡулға эләкһә, кәрәген алыр әле. Я. Хамматов.
5. Үткән заман хәбәр ҡылым һәм һуң киҫәксәһе менән килеп, нимәгәлер аптырағанды, борсолғанды белдерә. □ Же (с глаголами прошедшего времени и частицей ‘һуң’ выражает удивление, переживание и т.п.). ■ [Ниғмәтулла:] Ни эшләп былай ҡурҡтым һуң әле? Я. Хамматов.
6. Ваҡыт төшөнсәле рәүеш менән килеп, шул һүҙҙең мәғәнәһен көсәйтә, һүҙ баҫым менән әйтелә. □ Ещё (частица в сочетании с наречиями усиливает значение слова). ■ Һин, ҡустым, ололар һуҙенә ҡыҫылма, йәме. Һиңә юҡ-барҙы белергә иртә әле, — тип
орошһа ла, Ҡолсобай Ғәйзулланың һорауын яуапһыҙ ҡалдырманы. Я. Хамматов.
7. Ниндәйҙер бер билдәгә, фактҡа баҫым яһап, фекерҙең тәьҫир көсөн арттыра. □ Ещё (усиливает значение слова). ■ Һынаһа ла купте, аңлаһа ла, уҙгәрә алмай әле әҙәм бер ҙә. Г. Ҡотоева. [Егет:] Хәйерселәп йә урлап йыйған аҡсаһылыр әле, моғайын. Әкиәттән.
8. Бит киҫәксәһе менән бергә эш-хәлдең булыуын билдәләп һәм раҫлап, уға икеләне-берәк, аптырап торғанды йәки аптырау ҡатыш һоҡланғанды белдерә. □ В сочетании с частицей бит выражает сомнение, колебание, удивление, восхищение. Исеме есеменә тап килеп тора бит эле. ■ Һыуыҡта бер көн уткәреуе лә оҙаҡ куренә бит әле ул. Я. Хамматов. Нуриханов алдынғылар кәңәшмәһенән орден тағып килеп сыҡты. Ордендың да ниндәйе бит әле: Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены! Д. Бүләков.
9. Бар, юҡ, тугел модаль һүҙҙәре йәки рәүештәр менән килеп, ваҡыт яғынан сикләү йәки, киреһенсә, дауамлылыҡ төҫмөрөн бирә. □ Ещё, ещё же, ведь (с модальными словами ‘бар, юҡ, тугел’ и наречиями обозначает ограничение времени, или, наоборот, продолжение действия). Ваҡыт бар эле. Эш куп әле. Иртәрәк эле. ■ Мәртәбәләй белгәс фиҙалыҡты, тимәк, өмөт илдә бар әле. X. Назар. [Бай - уғрыға:] Һинең аҡсаңды алыу тугел, уҙецде кургәнем юҡ әле. Әкиәттән.
♦ Әле лә <булһа, һаман> ошоға тиклем, ошо көнгәсә, һаман. □ Всё ещё, поныне. ■ [Ғабдулланың] атаһы һуғыштан ҡайтманы, «гармунсы Мөхәммәт» тип, уны ауылда әле лә иҫкә алғылайҙар. М. Кәрим. Батша ике улының ярҙамында әле лә яҡшы батшалыҡ итә, имеш. Әкиәттән.
ӘЛЕБАЙ (Р.: название родового подразделения башкир; И.: Bashkir clan name; T.: bir Başkurt soyunun adı) и. этн.
Бүләкәй-көҙәй ырыуына ҡараған аймаҡ исеме. □ Название родового подразделения башкир рода бүлэкэй-кудей. Әлебайҙарҙы саҡырыу. Әлебәй араһы.
289
ҙы тыңла тигәндәй, тыңла әле мине лә. Я. Хамматов. Хан аптырап торған да, вәзирен саҡырып: «Бар әле, был егеткә берәй эш табып, эшкә ҡуш», — тигән. Әкиәттән. Тартсы әле, егет, ҡурайыңды, ауыр донъя еңел тойолһон. Халыҡ йырынан.
2. Ҡәтғилек, талап төҫмөрө өҫтәй. □ Частица -ҡа (выражает требование, угрозу и т. п.). ■ [Ҡолсобай — Фәтхиәгә:] Апай, Гәйзуллаға әйт әле, минән ҡурҡмаһын. Мин уға яҡшынан башҡа нәмә теләмәйем. Я. Хамматов.
3. Хәҙерге һәм киләсәк заман хәбәр ҡылымдары менән бергә килеп, эштең әлегә тамамланмауын, дауам итеүен йәки киләсәктә үтәлерен белдерә. □ Частица -ҡа, ещё (с глаголами настоящего и будущего времени сообщает о продолжении действия). Йоҡлайым әле. Бер-ике йыл эшләйем эле. ■ Ҡараңғылыҡ имшей генә башлаған әле. Һалҡынайтҡан. Б. Рафиҡов. Йәйҙең кукрәгенә башым һалып, ял итәйем әле бер аҙға. X. Назар. Ҡайғырма ла, килен, ай, уфтанма, һөйләшербеҙ әле, тон оҙон. Халыҡ йырынан.
4. Киләсәк заман хәбәр ҡылым менән килеп, нимәгәлер артыҡ бошонмағанды, иҫ китмәгәнде белдерә. □ Ещё (с глаголами будущего времени выражает беззаботность, беспечность). Эшләрмен әле. Үлмәм эле. ■ Ғауамға тырышып йөрөгән өсөн сауаптар насип булыр әле. М. Өмөтбаев. [Управляющий:] Минең ҡулға эләкһә, кәрәген алыр әле. Я. Хамматов.
5. Үткән заман хәбәр ҡылым һәм һуң киҫәксәһе менән килеп, нимәгәлер аптырағанды, борсолғанды белдерә. □ Же (с глаголами прошедшего времени и частицей ‘һуң’ выражает удивление, переживание и т.п.). ■ [Ниғмәтулла:] Ни эшләп былай ҡурҡтым һуң әле? Я. Хамматов.
6. Ваҡыт төшөнсәле рәүеш менән килеп, шул һүҙҙең мәғәнәһен көсәйтә, һүҙ баҫым менән әйтелә. □ Ещё (частица в сочетании с наречиями усиливает значение слова). ■ Һин, ҡустым, ололар һуҙенә ҡыҫылма, йәме. Һиңә юҡ-барҙы белергә иртә әле, — тип
орошһа ла, Ҡолсобай Ғәйзулланың һорауын яуапһыҙ ҡалдырманы. Я. Хамматов.
7. Ниндәйҙер бер билдәгә, фактҡа баҫым яһап, фекерҙең тәьҫир көсөн арттыра. □ Ещё (усиливает значение слова). ■ Һынаһа ла купте, аңлаһа ла, уҙгәрә алмай әле әҙәм бер ҙә. Г. Ҡотоева. [Егет:] Хәйерселәп йә урлап йыйған аҡсаһылыр әле, моғайын. Әкиәттән.
8. Бит киҫәксәһе менән бергә эш-хәлдең булыуын билдәләп һәм раҫлап, уға икеләне-берәк, аптырап торғанды йәки аптырау ҡатыш һоҡланғанды белдерә. □ В сочетании с частицей бит выражает сомнение, колебание, удивление, восхищение. Исеме есеменә тап килеп тора бит эле. ■ Һыуыҡта бер көн уткәреуе лә оҙаҡ куренә бит әле ул. Я. Хамматов. Нуриханов алдынғылар кәңәшмәһенән орден тағып килеп сыҡты. Ордендың да ниндәйе бит әле: Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены! Д. Бүләков.
9. Бар, юҡ, тугел модаль һүҙҙәре йәки рәүештәр менән килеп, ваҡыт яғынан сикләү йәки, киреһенсә, дауамлылыҡ төҫмөрөн бирә. □ Ещё, ещё же, ведь (с модальными словами ‘бар, юҡ, тугел’ и наречиями обозначает ограничение времени, или, наоборот, продолжение действия). Ваҡыт бар эле. Эш куп әле. Иртәрәк эле. ■ Мәртәбәләй белгәс фиҙалыҡты, тимәк, өмөт илдә бар әле. X. Назар. [Бай - уғрыға:] Һинең аҡсаңды алыу тугел, уҙецде кургәнем юҡ әле. Әкиәттән.
♦ Әле лә <булһа, һаман> ошоға тиклем, ошо көнгәсә, һаман. □ Всё ещё, поныне. ■ [Ғабдулланың] атаһы һуғыштан ҡайтманы, «гармунсы Мөхәммәт» тип, уны ауылда әле лә иҫкә алғылайҙар. М. Кәрим. Батша ике улының ярҙамында әле лә яҡшы батшалыҡ итә, имеш. Әкиәттән.
ӘЛЕБАЙ (Р.: название родового подразделения башкир; И.: Bashkir clan name; T.: bir Başkurt soyunun adı) и. этн.
Бүләкәй-көҙәй ырыуына ҡараған аймаҡ исеме. □ Название родового подразделения башкир рода бүлэкэй-кудей. Әлебайҙарҙы саҡырыу. Әлебәй араһы.
289