Академический словарь башкирского языка. Том X. Страница 314
Поиск по словарям
ӘРНЕТКЕС
кән хис. Ауыр куренеш йәнде әрнетә. ■ Киреһенсә, тәбиғәттең ошо матурлығы Заһитты бошорҙо, ҡайғыһын арттырҙы, тормош хәлдәрен иҫенә төшөрөп, йөрәген әрнетте. Я. Хамматов. [Хашим:] Эй, балам, донъяның ҡыуанысын һуцлабыраҡ аңлауым йөрәкте әрнетә. Т. Ғарипова.
ӘРНЕТКЕС (Р.: причиняющий резкую боль; И.: stinging; T.: incitici) c.
1. Әсеттереп, яндырып торған. □ Причиняющий резкую боль; саднящий. Әрнеткес яра. Әрнеткес йәрәхәт. Әрнеткес яра уңалыу.
2. кусм. Ҡайғыға, борсоуға һалған. □ Щемящий, горестный. Әрнеткес һуҙ. Әрнеткес куренеш. Әрнеткес ғазап. ■ Сәйҙеямал яңағын ике ҡулы менән тотоп, ауыртыуҙан бигерәк ғәрлегенән, йән әрнеткес тауыш сығарып, илап ебәрҙе. Я. Хамматов. Ни тиклем әрнеткес булмаһын, артабан йәшәр өсөн ысынбарлыҡты ҡабул итергә кәрәклеген белә ул [Дилбәр]. Г. Ғиззәтуллина.
ӘРНЕҮ (әрне-) (Р.: болеть; И.: ache; Т.: acımak) ҡ.
1. Янған һымаҡ итеп, әсеттереп ауыртыу. □ Болеть, ныть, щемить. // Боль. Яра әрней. Сәберткән тән әрней. Әрней башлау. ■ Ә аттарға тылсым ҡөҙрәте ҡағылмағас, тәндәре әрнеуҙән урәпсеп китеп, тыпырсынып дуларға тотоналар. Халыҡ ижадынан.
2. кусм. Рухи ғазап кисереү; үртәнеү, әсенеү. □ Страдать, горевать, переживать. // Страдание, горе. Куңел әрнеу. Йөрәк әрнеу. Тәрән әрнеу. Әрнеуҙе баҫыу. ■ Байназа-ровтың йөрәген әсе һағыш, әрнеу семтеп алды. М. Кәрим. Бөгөнөмдөң хәлдәренә әрнеп, йәнем минең ҡай саҡ ҡан илай. X. Назар. Уф, тигәндә бөтһөн ине йөрәгем әрнеуҙәре. Халыҡ йырынан. • Йән әрнегәндә йәш көслө, ут сыҡҡанда һыу көслө. Мәҡәл.
ӘРНЕҮЛЕ (Р.: горестный; И.: woeful; Т.: acıklı) с.
Әрнеү кисергән, әрнеү белдергән. □ Горестный, жгучий, страдальческий. Әрнеуле уйланыуҙар. Әрнеуле тойғо. Әрнеуле тауыш. ■ Ҡарт йөрәгенән сыҡҡан әрнеуле баҫынҡы тауыш менән һөйләнде. Һ. Дәүләтшина. Сабыйҙың әрнеуле һағышы кескәй бармаҡ
тарына аңлатып биреп булмаҫтай ҡеуәт биргәйне, [Дилбәр] уны уҙенән айырып ала алмай аҙапланды. Г. Ғиззәтуллина.
ӘРНЕШ (Р.: горечь; И.: affliction; Т.: acı)w.
Әрнегән, үртәнгән хис. □ Горечь, страдание. Әрнеш йөрәкте телә. ■ һағынылмай ҡалған яҡындар бар, әрнештәр бар — әле туҙелмәгән. Т. Ҡарамышева.
ӘРНЕШЕҮ (әрнеш-) ҡ. урт. ҡар. әрнеү 1—2. взаимн. от әрнеү 1—2. Эстән әрнешеу. Әрнешеу булмаһын. Әрнешеп илау.
ӘРНЕШЛЕ с. ҡар. әрнеүле. Әрнешле һуҙ. Әрнешле ғумер. Әрнешле минуттар.
ЭРПЕК (Р.: пушистый; И.: fluffy; Т.: kabarık) с. диал. ҡар. өрпәк.
Йомшаҡ ҡына булып ҡабарып ятҡан (ҡар тураһында). □ Пушистый (о снеге). Эрпек кенә ҡар. Үләндәрҙә эрпек ҡар ята. Эрпек ҡар яуыу. Эрпек ҡарҙан атлау.
ӘРПЕТ с. диал. ҡар. әрпеш I, 1. Әрпет ҡатын. Әрпет эш.
ӘРПЕТҺЕҘ I (Р.: потерявший вид; И.: unseemly; T.: eskimiş) с. диал.
Иҫкергән, таушалған (кейем тураһында). □ Потерявший вид, ценность (о вещах). Әрпешһеҙ кейем. Өҫ-башы әрпешһеҙ.
ӘРПЕТҺЕҘ II с. диал. ҡар. әрпеш I, 1. Был тиклем әрпетһеҙ булырһың икән! Һай, әрпешһеҙ әҙәм! Ялҡау, әрпетһеҙ кеше булып сыҡты.
ӘРПЕШ I (Р.: неопрятный; И.: sloven; Т.: şapşal, pasaklı) с.
1. Үҙен тотоуҙа, эш башҡарыуҙа йыйнаҡлыҡ, бөхтәлек етешмәгән, тейешле тәртипте, таҙалыҡты һаҡламаған. □ Неопрятный, неряшливый. Әрпеш кеше. Әрпеш ҡиәфәт. Әрпеш өҫ. ■ [Йомағолдар] бөтә өй эҫтәре менән әрпештәр. М. Кәрим. Ләпәшеп, ҡайышланып бөткән иҫке пилотка, хлястик-һыҙ шинель кейгән,.. ҡырынмаған был әрпеш һалдат, отделение командиры Ирғәлин ҡулына эләкһә, белер ине лә бит хәрби тәртиптең ни икәнен. Ә. Хәкимов.
2. Эш рәте белмәгән, булдыҡһыҙ. □ Неспособный, бездарный, никчёмный. Әрпеш ир. Әрпеш зат. ■ Бына ошо баҫалҡы, утә бер ҡатлы, хатта әрпешерәк тә кеше уҙ ғуме-
314
кән хис. Ауыр куренеш йәнде әрнетә. ■ Киреһенсә, тәбиғәттең ошо матурлығы Заһитты бошорҙо, ҡайғыһын арттырҙы, тормош хәлдәрен иҫенә төшөрөп, йөрәген әрнетте. Я. Хамматов. [Хашим:] Эй, балам, донъяның ҡыуанысын һуцлабыраҡ аңлауым йөрәкте әрнетә. Т. Ғарипова.
ӘРНЕТКЕС (Р.: причиняющий резкую боль; И.: stinging; T.: incitici) c.
1. Әсеттереп, яндырып торған. □ Причиняющий резкую боль; саднящий. Әрнеткес яра. Әрнеткес йәрәхәт. Әрнеткес яра уңалыу.
2. кусм. Ҡайғыға, борсоуға һалған. □ Щемящий, горестный. Әрнеткес һуҙ. Әрнеткес куренеш. Әрнеткес ғазап. ■ Сәйҙеямал яңағын ике ҡулы менән тотоп, ауыртыуҙан бигерәк ғәрлегенән, йән әрнеткес тауыш сығарып, илап ебәрҙе. Я. Хамматов. Ни тиклем әрнеткес булмаһын, артабан йәшәр өсөн ысынбарлыҡты ҡабул итергә кәрәклеген белә ул [Дилбәр]. Г. Ғиззәтуллина.
ӘРНЕҮ (әрне-) (Р.: болеть; И.: ache; Т.: acımak) ҡ.
1. Янған һымаҡ итеп, әсеттереп ауыртыу. □ Болеть, ныть, щемить. // Боль. Яра әрней. Сәберткән тән әрней. Әрней башлау. ■ Ә аттарға тылсым ҡөҙрәте ҡағылмағас, тәндәре әрнеуҙән урәпсеп китеп, тыпырсынып дуларға тотоналар. Халыҡ ижадынан.
2. кусм. Рухи ғазап кисереү; үртәнеү, әсенеү. □ Страдать, горевать, переживать. // Страдание, горе. Куңел әрнеу. Йөрәк әрнеу. Тәрән әрнеу. Әрнеуҙе баҫыу. ■ Байназа-ровтың йөрәген әсе һағыш, әрнеу семтеп алды. М. Кәрим. Бөгөнөмдөң хәлдәренә әрнеп, йәнем минең ҡай саҡ ҡан илай. X. Назар. Уф, тигәндә бөтһөн ине йөрәгем әрнеуҙәре. Халыҡ йырынан. • Йән әрнегәндә йәш көслө, ут сыҡҡанда һыу көслө. Мәҡәл.
ӘРНЕҮЛЕ (Р.: горестный; И.: woeful; Т.: acıklı) с.
Әрнеү кисергән, әрнеү белдергән. □ Горестный, жгучий, страдальческий. Әрнеуле уйланыуҙар. Әрнеуле тойғо. Әрнеуле тауыш. ■ Ҡарт йөрәгенән сыҡҡан әрнеуле баҫынҡы тауыш менән һөйләнде. Һ. Дәүләтшина. Сабыйҙың әрнеуле һағышы кескәй бармаҡ
тарына аңлатып биреп булмаҫтай ҡеуәт биргәйне, [Дилбәр] уны уҙенән айырып ала алмай аҙапланды. Г. Ғиззәтуллина.
ӘРНЕШ (Р.: горечь; И.: affliction; Т.: acı)w.
Әрнегән, үртәнгән хис. □ Горечь, страдание. Әрнеш йөрәкте телә. ■ һағынылмай ҡалған яҡындар бар, әрнештәр бар — әле туҙелмәгән. Т. Ҡарамышева.
ӘРНЕШЕҮ (әрнеш-) ҡ. урт. ҡар. әрнеү 1—2. взаимн. от әрнеү 1—2. Эстән әрнешеу. Әрнешеу булмаһын. Әрнешеп илау.
ӘРНЕШЛЕ с. ҡар. әрнеүле. Әрнешле һуҙ. Әрнешле ғумер. Әрнешле минуттар.
ЭРПЕК (Р.: пушистый; И.: fluffy; Т.: kabarık) с. диал. ҡар. өрпәк.
Йомшаҡ ҡына булып ҡабарып ятҡан (ҡар тураһында). □ Пушистый (о снеге). Эрпек кенә ҡар. Үләндәрҙә эрпек ҡар ята. Эрпек ҡар яуыу. Эрпек ҡарҙан атлау.
ӘРПЕТ с. диал. ҡар. әрпеш I, 1. Әрпет ҡатын. Әрпет эш.
ӘРПЕТҺЕҘ I (Р.: потерявший вид; И.: unseemly; T.: eskimiş) с. диал.
Иҫкергән, таушалған (кейем тураһында). □ Потерявший вид, ценность (о вещах). Әрпешһеҙ кейем. Өҫ-башы әрпешһеҙ.
ӘРПЕТҺЕҘ II с. диал. ҡар. әрпеш I, 1. Был тиклем әрпетһеҙ булырһың икән! Һай, әрпешһеҙ әҙәм! Ялҡау, әрпетһеҙ кеше булып сыҡты.
ӘРПЕШ I (Р.: неопрятный; И.: sloven; Т.: şapşal, pasaklı) с.
1. Үҙен тотоуҙа, эш башҡарыуҙа йыйнаҡлыҡ, бөхтәлек етешмәгән, тейешле тәртипте, таҙалыҡты һаҡламаған. □ Неопрятный, неряшливый. Әрпеш кеше. Әрпеш ҡиәфәт. Әрпеш өҫ. ■ [Йомағолдар] бөтә өй эҫтәре менән әрпештәр. М. Кәрим. Ләпәшеп, ҡайышланып бөткән иҫке пилотка, хлястик-һыҙ шинель кейгән,.. ҡырынмаған был әрпеш һалдат, отделение командиры Ирғәлин ҡулына эләкһә, белер ине лә бит хәрби тәртиптең ни икәнен. Ә. Хәкимов.
2. Эш рәте белмәгән, булдыҡһыҙ. □ Неспособный, бездарный, никчёмный. Әрпеш ир. Әрпеш зат. ■ Бына ошо баҫалҡы, утә бер ҡатлы, хатта әрпешерәк тә кеше уҙ ғуме-
314