Академический словарь башкирского языка. Том X. Страница 345
Поиск по словарям
ӘҮЕЛКӘЙ
ӘҮҘЕМ I (Р.: покладистый; И.: easy (going), facile; T.: uyuşkan, geçimli) c.
1. Ыңғай, ихлас күңелле. □ Покладистый, сговорчивый. Әуҙем кеше. ■ һайлауҙың иң төп принцибы — был эшкә ярлы, әуҙем халыҡтың уҙен ылыҡтырыу, һ. Дәүләтшина.
2. Үҙ-ара бер теләктә булған; берҙәм. □ Сплочённый, дружный. Әуҙем эш. Әуҙем халыҡ. ■ Эс бошоуы, көйөнөуҙәре әуҙем эштә онотола ине. Ә. Хәкимов.
3. Актив, ихлас, дәртле. □ Активный. ■ Бигерәк тә башҡорттарҙың иң әуҙем һәм яугир өлөшөн тәшкил иткән Бөрйән төбәге борсоно уны [Сәлимйәнде]. Й. Солтанов. Урта йәштә кеше тыныслана төшә, әммә утә әуҙемгә әйләнә. Н. Ғәйетбаев.
ӘҮҘЕМ II (Р.: дружно; И.: in concert; in a friendly fashion; T.: hep beraber) р. һөйл.
1. Берҙәм, татыу. □ Дружно, слаженно. Әуҙем эшләу. Эшкә әуҙем тотоноу. ■ [Наза менән Вәсилә] Аҡйегет ағай яҙмаларының мәғәнәһенә төшөнһәләр, бик әуҙем булыуҙары мөмкин. Р. Ғабдрахманов.
2. Актив, ихлас, күңелдән. □ Активно, охотно. ■ Григорий Волгин, 1905 йыл революцияһында әуҙем ҡатнашҡанлығы өсөн самодержавиеның ҡаты язалы төрмәләрен утеп, .. һамарға, уҙенең тыуған заводына ҡайтып урынлашты. Һ. Дәүләтшина. Һунарға йөрөргә көсөк бик әуҙем булып сыҡты. С. Ильясов. Бөйрәкәй уҙен әйҙәгән Мәҙинә артынан әуҙем генә эйәрҙе. Т. Ғарипова.
ӘҮҘЕМЛЕК (әүҙемлеге) (Р.: единодушие; И.: unanimity; consensus; T.: fikir bir-ligi) u.
1. Үҙ-ара килешеп эшләү теләге, берҙәмлек. □ Единодушие, единство. Әуҙемлек курһәтеу. ■ Өфөнө ҡамауҙа тотҡанда әуҙемлек курһәтеп, [Ибраһим Мерәҫов] яңы батшанан полковник дәрәжәһе алһа, һуңынан ихтилалдан ситләшеп, апрель айынан башлап элекке көрәштәштәре өҫтөнән ошаҡ яҙырға тотонған. М. Ғиләжев.
2. Әүҙем, ихлас булыу сифаты; активлыҡ. □ Активность. Йәштәрҙең әуҙемлеге. Эштә әуҙемлек етешмәй. ■ Көстәр тарҡалды, колхозға ышаныс китә башланы. Был эштә бигерәк тә Мәҙинә Ирназарова һәм уның
улы Дауыт Ирназаров әуҙемлек курһәтте. Т. Ғарипова. [Биксәнтәй:] Куп йыл рәттән старшиналыҡ вазифаһын ышанып тапшырыуығыҙ, хәтәр мәлдәрҙә һынатмай, терәк-таяныс бу лыуығыҙ өсөн барығыҙға ла бөтмәҫ рәхмәтлемен һәм инде миңә, оло кешегә, әуҙемлек ахыры килеп еткәндер, тигән уйҙамын. И. Ноғманов.
ӘҮҘЕМЛӘШЕҮ (әүҙемләш-) (Р.: проявить активность; И.: become active; T.: aktif olmak) ҡ.
Әүҙемлек (2) күрһәтеү. □ Проявить активность, активизироваться. Оло йәштәгеләр ҙә хәҙер әуҙемләшеп китте.
ӘҮҘЕРЕҮ (әүҙер-) (Р.: склонить на свою сторону; И.: cajole; T.: ikna etmek) ҡ. һөйл.
Кемделер үҙеңә ҡаратыу, үҙе яҡлы итеү. □ Склонить на свою сторону. Барыһын уҙенә әуҙереп алған. Кемделер уҙе яҡлы итеп, уҙенә әуҙерергә тырышҡан. ■ Ауырыу ир, өс бала ҡараған судьяны уҙенең яғына әуҙереу, дөрөҫөн әйткәндә, Гәлимәгә утә ҡыйынға ла төшмәне. Т. Ғарипова.
ӘҮҘӘЙ (Р.: лес; И.: forest; T.: orman) и. диал. ҡар. урман.
Ҙур майҙанды алып торған ҡуйы эре ағаслыҡ. П Лес, бор. / Лесной. Карағай әуҙәйе. Әуҙәй эштәре. Әуҙәйгә утын әҙерләргә барыу.
ӘҮЕЛДӘҮ (әүелдә-) (Р.: постоянно откликаться; И.: respond constantly; T.: ses vermek) ҡ.
Кеше өндәшкән һайын «әү» тип тороу. □ Постоянно откликаться, отзываться на зов. Әуелдәп тормаһа булмаймы икән?
ӘҮЕЛЙЕҮ (әүелйе-) (Р.: прикорнуть; И.: drowse off; T.: uyuya kalmak) ҡ. диал.
Йоҡоға талыу, йоҡомһорау. □ Прикорнуть. Йоҡоға әуелйеу. ■ Ярты төн ауышҡансы ҡайтмаған атаны көтөп тә ала алмағас, ҡайҙа етте шунда ятып әуелйеп киттеләр [балалар]. X. Тапаҡов.
ӘҮЕЛКӘЙ и. диал. ҡар. әхирәт II, 1. Әуелкәй менән осрашыу. Әуелкәйем курше генә тора.
345
ӘҮҘЕМ I (Р.: покладистый; И.: easy (going), facile; T.: uyuşkan, geçimli) c.
1. Ыңғай, ихлас күңелле. □ Покладистый, сговорчивый. Әуҙем кеше. ■ һайлауҙың иң төп принцибы — был эшкә ярлы, әуҙем халыҡтың уҙен ылыҡтырыу, һ. Дәүләтшина.
2. Үҙ-ара бер теләктә булған; берҙәм. □ Сплочённый, дружный. Әуҙем эш. Әуҙем халыҡ. ■ Эс бошоуы, көйөнөуҙәре әуҙем эштә онотола ине. Ә. Хәкимов.
3. Актив, ихлас, дәртле. □ Активный. ■ Бигерәк тә башҡорттарҙың иң әуҙем һәм яугир өлөшөн тәшкил иткән Бөрйән төбәге борсоно уны [Сәлимйәнде]. Й. Солтанов. Урта йәштә кеше тыныслана төшә, әммә утә әуҙемгә әйләнә. Н. Ғәйетбаев.
ӘҮҘЕМ II (Р.: дружно; И.: in concert; in a friendly fashion; T.: hep beraber) р. һөйл.
1. Берҙәм, татыу. □ Дружно, слаженно. Әуҙем эшләу. Эшкә әуҙем тотоноу. ■ [Наза менән Вәсилә] Аҡйегет ағай яҙмаларының мәғәнәһенә төшөнһәләр, бик әуҙем булыуҙары мөмкин. Р. Ғабдрахманов.
2. Актив, ихлас, күңелдән. □ Активно, охотно. ■ Григорий Волгин, 1905 йыл революцияһында әуҙем ҡатнашҡанлығы өсөн самодержавиеның ҡаты язалы төрмәләрен утеп, .. һамарға, уҙенең тыуған заводына ҡайтып урынлашты. Һ. Дәүләтшина. Һунарға йөрөргә көсөк бик әуҙем булып сыҡты. С. Ильясов. Бөйрәкәй уҙен әйҙәгән Мәҙинә артынан әуҙем генә эйәрҙе. Т. Ғарипова.
ӘҮҘЕМЛЕК (әүҙемлеге) (Р.: единодушие; И.: unanimity; consensus; T.: fikir bir-ligi) u.
1. Үҙ-ара килешеп эшләү теләге, берҙәмлек. □ Единодушие, единство. Әуҙемлек курһәтеу. ■ Өфөнө ҡамауҙа тотҡанда әуҙемлек курһәтеп, [Ибраһим Мерәҫов] яңы батшанан полковник дәрәжәһе алһа, һуңынан ихтилалдан ситләшеп, апрель айынан башлап элекке көрәштәштәре өҫтөнән ошаҡ яҙырға тотонған. М. Ғиләжев.
2. Әүҙем, ихлас булыу сифаты; активлыҡ. □ Активность. Йәштәрҙең әуҙемлеге. Эштә әуҙемлек етешмәй. ■ Көстәр тарҡалды, колхозға ышаныс китә башланы. Был эштә бигерәк тә Мәҙинә Ирназарова һәм уның
улы Дауыт Ирназаров әуҙемлек курһәтте. Т. Ғарипова. [Биксәнтәй:] Куп йыл рәттән старшиналыҡ вазифаһын ышанып тапшырыуығыҙ, хәтәр мәлдәрҙә һынатмай, терәк-таяныс бу лыуығыҙ өсөн барығыҙға ла бөтмәҫ рәхмәтлемен һәм инде миңә, оло кешегә, әуҙемлек ахыры килеп еткәндер, тигән уйҙамын. И. Ноғманов.
ӘҮҘЕМЛӘШЕҮ (әүҙемләш-) (Р.: проявить активность; И.: become active; T.: aktif olmak) ҡ.
Әүҙемлек (2) күрһәтеү. □ Проявить активность, активизироваться. Оло йәштәгеләр ҙә хәҙер әуҙемләшеп китте.
ӘҮҘЕРЕҮ (әүҙер-) (Р.: склонить на свою сторону; И.: cajole; T.: ikna etmek) ҡ. һөйл.
Кемделер үҙеңә ҡаратыу, үҙе яҡлы итеү. □ Склонить на свою сторону. Барыһын уҙенә әуҙереп алған. Кемделер уҙе яҡлы итеп, уҙенә әуҙерергә тырышҡан. ■ Ауырыу ир, өс бала ҡараған судьяны уҙенең яғына әуҙереу, дөрөҫөн әйткәндә, Гәлимәгә утә ҡыйынға ла төшмәне. Т. Ғарипова.
ӘҮҘӘЙ (Р.: лес; И.: forest; T.: orman) и. диал. ҡар. урман.
Ҙур майҙанды алып торған ҡуйы эре ағаслыҡ. П Лес, бор. / Лесной. Карағай әуҙәйе. Әуҙәй эштәре. Әуҙәйгә утын әҙерләргә барыу.
ӘҮЕЛДӘҮ (әүелдә-) (Р.: постоянно откликаться; И.: respond constantly; T.: ses vermek) ҡ.
Кеше өндәшкән һайын «әү» тип тороу. □ Постоянно откликаться, отзываться на зов. Әуелдәп тормаһа булмаймы икән?
ӘҮЕЛЙЕҮ (әүелйе-) (Р.: прикорнуть; И.: drowse off; T.: uyuya kalmak) ҡ. диал.
Йоҡоға талыу, йоҡомһорау. □ Прикорнуть. Йоҡоға әуелйеу. ■ Ярты төн ауышҡансы ҡайтмаған атаны көтөп тә ала алмағас, ҡайҙа етте шунда ятып әуелйеп киттеләр [балалар]. X. Тапаҡов.
ӘҮЕЛКӘЙ и. диал. ҡар. әхирәт II, 1. Әуелкәй менән осрашыу. Әуелкәйем курше генә тора.
345