Академический словарь башкирского языка. Том X. Страница 364
Поиск по словарям
ӘҺЕЛДӘҮ
тән килгән абруйлы турәләрҙе, оло дәрәжәләге дин әһелдәрен ҡаршылау кеуек ерҙәргә генә йөрөй. М. Кәрим. Иҫәкәй дин әһеле менән һөйләшеп ултырыуҙан оло кинәнес тапты, аш һалдырып, Тарпан менән Дәуләтбайға Хажи мулланан Ҡөрьән уҡытты. Н. Мусин. Ҡайһы бер татар әһелдәренең барлыҡ төркиҙәрҙе лә «татар» тип әйттерергә тырышыу ҙарын да өнәп бөтмәй [Зәки Вәлиди]. Р. Байымов.
3. иҫк. Ниндәйҙер бер эшкә яраҡлылыҡ, яраҡлы булыу. □ Годность, пригодность. ■ һуҙгә әһел булмағанға һуҙ һөйләмәк — кумер һатҡан баҙарҙа гәуһәр һатмаҡ. М. Ғафури.
ӘҺЕЛДӘҮ (әһелдә-) (Р.: охать; И.: groan, moan; T.: oflamak) ҡ.
Ах та ух итеү, ах та ух килеү; тын бөтөү, хәл бөтөү; ахылдау. □ Охать, ахать. Эһелдәп төшөу. Эһелдәп килеп етеу.
ЭҺЕМ (Р.: ой; И.: dear me, oh my!; T.: ah!, uf!) ымл.
1. Көтмәгәндә берәй ҡыуаныс булғанды белдерә; әһемкәс. □ Ой (выражает радость). Эһем, бер китапты таптым!
2. Ҡапыл ауыртыуҙы белдерә. □ Ой (выражает боль). Эһем, бармағымды ҡырҡтым.
ӘҺЕМКӘС (Р.: ой; И.: goodness, oh; T.: аһ) ымл.
Көтмәгәндә берәй ҡыуаныс булғанды белдерә. □ Ой-ой, оиньки! (выражает радость). Әһемкәс, илле һум таптым!
ӘҺЕНДӘЙ (Р.: здоровенный; И.: hefty; T.: kocaman) с. диал.
Ғәҙәттән тыш ҙур; бик ҙур; уҫлаптай. □ Здоровенный, несуразно большой; крупный. Эһендәй кәуҙәле. Эһендәй ирҙәр.
ӘҺЛЕ [ғәр. JaI] (Р.: люди; И.: people, human beings; T.: ahali) и. кит.
Күмәк кеше, халыҡ. □ Люди, народ. «Төрки-татар берлеге» әһле. «Милли-мәҙәни мөхтәриәт» әһле.
ӘҺЛЕ ҒИЛЕМ [ғәр. е1с. JaI] (Р.: деятели науки; И.: scholarly people; T.: âlimler) и. кит.
Ғилем эйәләре, уҡымышлы кешеләре. □ Деятели науки; учёные. ■ Әһле ғилем менән
һөйләшеп ултырыуы ла куңелле бит! — тип һуҙ башланы Мәхмут. М. Ғафури.
ӘҺЛЕ ИСЛАМ [ғәр. JaI] (Р.: деятели ислама; И.: Islamic experts; T.: İslam uzmanları) и. кит.
Ислам динендәге халыҡ. □ Деятели ислама. Я Беренсе осрашыуҙа уҡ был мулланың, әһле ислам тип эйтеугә ҡарағанда, сауҙагәрлек яғы куберәк куренде. Ғ. Ибраһимов.
ӘҺЛЕ ҠӘЛӘМ [ғәр. JaI] и. кит. ҡар. яҙыусы. ■ Һәр төрлө һуҙ яҙҙы был көндө әһле ҡәләм. М. Ғафури.
ӘҺЛЕ РУХАНИ [ғәр. jj JaI] (Р.: деятели духовенства; И.: clergy; T.: ruhani) и. кит.
Дингә мөнәсәбәтле кешеләр. □ Деятели духовенства. Я [Шәйхелислам — Сәйфел-мөлөккә:] Дин йомошон теуәл атҡарып ҡайтҡан көндө башыңа аҡ салма урармын, әһле рухани һине мулла итеп таныр. Ә. Хәкимов.
ӘҺЛИӘ [ғәр. 4-1İAİ] (Р.: жена; И.: wife, female spouse; T.: ehil) и. иҫк. кит.
Йәмәғәт, хәләл ефет, ҡатын. □ Жена, супруга. Әһлиәһен бигерәк яратты ул.
ӘҺРАМ [ғәр. ^IjAİ] (Р.: пирамида; И.: pyramid; T.: ehram) и. иҫк.
Дүрт ҡырлы нигеҙҙән сығып, ослайып барып бөткән, эре таштан һалынған боронғо Мысыр кәшәнәһе; һәрәмдәр. □ Пирамида. ■ Боронғо Мысыр фирғәуендәренең әһрамдарын тамаша ҡылыу тураһында хәҙергә уйларға ла ярамай әле уға [Сәйфкә]. Ул әһрамдар борон ер йөҙөндәге ете мөғжизәнең иң беренсеһе иҫәпләнгән икән бит. Ә. Хәкимов.
ӘҺӘ (Р .: ага; И.: aha; T.: evet) ымл.
1. Бер эш-хәлдең булыуынан ҡәнәғәт булғанды белдерә (ғәҙәттә, кем йәки нимәгәлер усәу рәуешендә әйтелә). □ Ага (выражает удовлетворение, радость, злорадство). Я Эһә, егеткә арыу ғына эләккән икән! Р. Байбулатов. [Хәсәнша:] Эһә, уҫаллыҡҡа аҡыл менән хәйләне ҡушһаң, ярайһы ғына килеп сыға икән. Ә. Байрамов.
2. Нимәнеңдер булыуына шатланғанды, ҡыуанғанды белдерә. □ Ага (выражает
364
тән килгән абруйлы турәләрҙе, оло дәрәжәләге дин әһелдәрен ҡаршылау кеуек ерҙәргә генә йөрөй. М. Кәрим. Иҫәкәй дин әһеле менән һөйләшеп ултырыуҙан оло кинәнес тапты, аш һалдырып, Тарпан менән Дәуләтбайға Хажи мулланан Ҡөрьән уҡытты. Н. Мусин. Ҡайһы бер татар әһелдәренең барлыҡ төркиҙәрҙе лә «татар» тип әйттерергә тырышыу ҙарын да өнәп бөтмәй [Зәки Вәлиди]. Р. Байымов.
3. иҫк. Ниндәйҙер бер эшкә яраҡлылыҡ, яраҡлы булыу. □ Годность, пригодность. ■ һуҙгә әһел булмағанға һуҙ һөйләмәк — кумер һатҡан баҙарҙа гәуһәр һатмаҡ. М. Ғафури.
ӘҺЕЛДӘҮ (әһелдә-) (Р.: охать; И.: groan, moan; T.: oflamak) ҡ.
Ах та ух итеү, ах та ух килеү; тын бөтөү, хәл бөтөү; ахылдау. □ Охать, ахать. Эһелдәп төшөу. Эһелдәп килеп етеу.
ЭҺЕМ (Р.: ой; И.: dear me, oh my!; T.: ah!, uf!) ымл.
1. Көтмәгәндә берәй ҡыуаныс булғанды белдерә; әһемкәс. □ Ой (выражает радость). Эһем, бер китапты таптым!
2. Ҡапыл ауыртыуҙы белдерә. □ Ой (выражает боль). Эһем, бармағымды ҡырҡтым.
ӘҺЕМКӘС (Р.: ой; И.: goodness, oh; T.: аһ) ымл.
Көтмәгәндә берәй ҡыуаныс булғанды белдерә. □ Ой-ой, оиньки! (выражает радость). Әһемкәс, илле һум таптым!
ӘҺЕНДӘЙ (Р.: здоровенный; И.: hefty; T.: kocaman) с. диал.
Ғәҙәттән тыш ҙур; бик ҙур; уҫлаптай. □ Здоровенный, несуразно большой; крупный. Эһендәй кәуҙәле. Эһендәй ирҙәр.
ӘҺЛЕ [ғәр. JaI] (Р.: люди; И.: people, human beings; T.: ahali) и. кит.
Күмәк кеше, халыҡ. □ Люди, народ. «Төрки-татар берлеге» әһле. «Милли-мәҙәни мөхтәриәт» әһле.
ӘҺЛЕ ҒИЛЕМ [ғәр. е1с. JaI] (Р.: деятели науки; И.: scholarly people; T.: âlimler) и. кит.
Ғилем эйәләре, уҡымышлы кешеләре. □ Деятели науки; учёные. ■ Әһле ғилем менән
һөйләшеп ултырыуы ла куңелле бит! — тип һуҙ башланы Мәхмут. М. Ғафури.
ӘҺЛЕ ИСЛАМ [ғәр. JaI] (Р.: деятели ислама; И.: Islamic experts; T.: İslam uzmanları) и. кит.
Ислам динендәге халыҡ. □ Деятели ислама. Я Беренсе осрашыуҙа уҡ был мулланың, әһле ислам тип эйтеугә ҡарағанда, сауҙагәрлек яғы куберәк куренде. Ғ. Ибраһимов.
ӘҺЛЕ ҠӘЛӘМ [ғәр. JaI] и. кит. ҡар. яҙыусы. ■ Һәр төрлө һуҙ яҙҙы был көндө әһле ҡәләм. М. Ғафури.
ӘҺЛЕ РУХАНИ [ғәр. jj JaI] (Р.: деятели духовенства; И.: clergy; T.: ruhani) и. кит.
Дингә мөнәсәбәтле кешеләр. □ Деятели духовенства. Я [Шәйхелислам — Сәйфел-мөлөккә:] Дин йомошон теуәл атҡарып ҡайтҡан көндө башыңа аҡ салма урармын, әһле рухани һине мулла итеп таныр. Ә. Хәкимов.
ӘҺЛИӘ [ғәр. 4-1İAİ] (Р.: жена; И.: wife, female spouse; T.: ehil) и. иҫк. кит.
Йәмәғәт, хәләл ефет, ҡатын. □ Жена, супруга. Әһлиәһен бигерәк яратты ул.
ӘҺРАМ [ғәр. ^IjAİ] (Р.: пирамида; И.: pyramid; T.: ehram) и. иҫк.
Дүрт ҡырлы нигеҙҙән сығып, ослайып барып бөткән, эре таштан һалынған боронғо Мысыр кәшәнәһе; һәрәмдәр. □ Пирамида. ■ Боронғо Мысыр фирғәуендәренең әһрамдарын тамаша ҡылыу тураһында хәҙергә уйларға ла ярамай әле уға [Сәйфкә]. Ул әһрамдар борон ер йөҙөндәге ете мөғжизәнең иң беренсеһе иҫәпләнгән икән бит. Ә. Хәкимов.
ӘҺӘ (Р .: ага; И.: aha; T.: evet) ымл.
1. Бер эш-хәлдең булыуынан ҡәнәғәт булғанды белдерә (ғәҙәттә, кем йәки нимәгәлер усәу рәуешендә әйтелә). □ Ага (выражает удовлетворение, радость, злорадство). Я Эһә, егеткә арыу ғына эләккән икән! Р. Байбулатов. [Хәсәнша:] Эһә, уҫаллыҡҡа аҡыл менән хәйләне ҡушһаң, ярайһы ғына килеп сыға икән. Ә. Байрамов.
2. Нимәнеңдер булыуына шатланғанды, ҡыуанғанды белдерә. □ Ага (выражает
364