Академический словарь башкирского языка. Том X. Страница 419
Поиск по словарям
ЯДКӘР
дә, йәненең дә керен йыуып китер. И. Ғиззәтуллин.
5. Яғыулыҡ итеп файҙаланыу, утта яндырыу. □ Использовать как топливо, топить. Газ яғыу. Кумер яғыу. Утын яғыу.
6. Утҡа ташлап яндырыу. □ Жечь, сжечь, бросить в огонь. Я [Айһылыу — Кәзә мәзин-гә:] Уй, атай, ни эшләуең был? Ниңә яғаһың уны [хатты]? 3. Биишева. Буләгеңде утҡа яғам, у ҙең миңә булмағас. Халыҡ йырынан. • Яңы ҡолаҡсынға ышанып, иҫке ҡолаҡсынды утҡа яҡма. Мәҡәл.
7. Утта яндырып эшкәртеү; үртәү. □ Обжигать, жечь. Кумер яғыу. Кирбес яғыу Я Аҡбулат ҡарт ғумер буйы .. туҙ һыҙырған да дегет яҡҡан. Әкиәттән.
8. кусм. Ниндәйҙер хис-тойғоно барлыҡҡа килтереү; уятыу. □ Зажигать, окрылять, поднимать дух. ■ Шатлығым артты, хистәрем ташты, йәшлек дәртен яҡты дуҫтарым. Я. Ҡол мой.
ЯҒЫУ II (яҡ-) (Р.: мазать; И.: smear, smudge; T.: sürmek, yağlamak) ҡ.
1. Өҫтән буяп һылау; һөртөү. □ Мазать. Биткә кершән яғыу. Икмәккә бал яғыу. Я Ҡыҙ өҫтөнә байрам кулдәген кейә, битенә кершән яға, хушбуй һөртә. И. Абдуллин. Килерен [Мәликтең] тойһам, мунсаға барам йә Беләҙекулдә ҡойонам; тәнемә кершән яғам, уҙебеҙҙең белгән зәйтун майын һөртәм, инде уның буләге - хушбуйын да һөртөп ебәрһәм, хан ҡыҙынан кәм тугелмен, уҙемде шулай хис итәм. Р. Камал.
2. кусм. Кемгәлер ғәйеп ташлау; яла тағыу. □ Приписать, обвинять. Бәлә яғыу. Я [Яппаров:] Нуриханов намыҫлы кешегә яла яға. Д. Бүләков. [Ғәлимә:] Кешеләрҙән ҡурҡам, улар йөҙгә ҡара яғалар. М. Ғафури. Кешегә урынһыҙ яла яғабыҙ тугелме? Ә. Вәли. Ә ул әшәке малай ниңә һиңә яла яға? Ғ. Ғабдрахманов.
3. Яҡын килеп терәлеү, төкөлөп туҡтау; һағыу (ғәҙәттә, ағым менән хәрәкәт иткән нәмәгә ҡарата). □ Причаливать, һалды ярға яғыу. Я һал ярға яҡҡас, ҡырсынға иң тәуҙә бер ҡатын һикереп төштө. Ж. Кейекбаев.
4. кусм. һөйл. Күңелдә урын алыу, оҡшау (һуҙ, хәбәргә ҡарата); ятыу. □ Быть по душе, нравиться. Куңелгә яҡмаҫ хәбәр.
♦ Ҡолаҡҡа яҡмаҫ һөйл. ҡолаҡҡа ятмау, ниндәйҙер хәбәрҙе үҙ итмәү. □ Чушь, небылица, соотв. Ухо (уши) режет. Биткә ҡара яғыу кемделер нахаҡҡа ғәйепләү, хурлап һөйләү; йөҙгә ҡара яғыу. □ Очернить, оклеветать. Ҡул яғыу һуғыу, ҡул тейҙереү. □ Бить, ударять. Кешегә ҡул яғыу. Тел яғыу кешенең намыҫына тейеү; тел тейҙереү. □ Оскорблять. Ғәйепһеҙгә тел яғыу.
ЯҒЫУЛЫҠ (яғыулығы) (Р.: топливо;
И.: fuel; fire wood; T.: yakıt, yakacak) u.
Йылылыҡ энергияһы алыу өсөн файҙаланылған нәмәләрҙең дөйөм атамаһы. □ Топливо. / Топливный. Шыйыҡ яғыулыҡ. Ҡаты яғыулыҡ. Дизель яғыулығы. Органик яғыулыҡ. Ядро яғыулығы. Яғыулыҡ балансы. Яғыулыҡ сәнәғәте. Яғыулыҡ һаҡлау. Я Берәуҙәр, танкының жалюзына баҫып, яғыулыҡ ҡоя, икенселәр снаряд таҙарта. Ғ. Аллаяров. Бушҡа ҡыумаҫтар әле, яғыулыҡ булһа ла тейәп ҡайтырҙар. Р. Байымов. Яғыулыҡ складын бомбаға тотҡанда, немецтарҙың снаряды самолётына тейгән, курә-һең. Р. Байбулатов.
ЯҒЫШЫУ (яғыш-) ҡ. урт. ҡар. яғыу I, 1-7. взаимн. от яғыу I, 1-7. Мейес яғышыу.
ЯД [фарс. ûL ] (Р.: память; И.: memory; Т.: yad, hafıza) и. иҫк. кит.
Иҫ, хәтер. □ Память, воспоминание. Ядтан сығарыу. Ядта тотоу. Я И Алла, ядымдан яҙлыҡты, өҫмөлөр, дуртмелер дана кусерҙем. Ғ. Хөсәйенов. [Остаҙы - Батыр-шаға:] Собханалла, шәкерт сағыңдағы һаман ядыңда икән! Ғ. Хөсәйенов.
ЯД ИТЕҮ (яд ит-) (Р.: вспоминать кого, что; И.: recall, recollect; reminisce; T.: hatırlamak, anmak) ҡ. иҫк. кит.
Иҫкә төшөрөү, иҫкә алыу. □ Вспоминать кого, что. Я Йөрәккәйеңдә янған моңло сазың йырлап, яд итәбеҙ исемеңде. X. Ғәбитов.
ЯДКӘР [фарс. jISûL] (Р.: память; И.: commemorative; relic; T.: yadigar) и.
1. Кемдер йәки нимәлер тураһында иҫтәлек, төҫ, йәдкәр итеп ҡәҙерләп һаҡлана торған нәмә. □ Память (о ком-л.); памятка;
419
дә, йәненең дә керен йыуып китер. И. Ғиззәтуллин.
5. Яғыулыҡ итеп файҙаланыу, утта яндырыу. □ Использовать как топливо, топить. Газ яғыу. Кумер яғыу. Утын яғыу.
6. Утҡа ташлап яндырыу. □ Жечь, сжечь, бросить в огонь. Я [Айһылыу — Кәзә мәзин-гә:] Уй, атай, ни эшләуең был? Ниңә яғаһың уны [хатты]? 3. Биишева. Буләгеңде утҡа яғам, у ҙең миңә булмағас. Халыҡ йырынан. • Яңы ҡолаҡсынға ышанып, иҫке ҡолаҡсынды утҡа яҡма. Мәҡәл.
7. Утта яндырып эшкәртеү; үртәү. □ Обжигать, жечь. Кумер яғыу. Кирбес яғыу Я Аҡбулат ҡарт ғумер буйы .. туҙ һыҙырған да дегет яҡҡан. Әкиәттән.
8. кусм. Ниндәйҙер хис-тойғоно барлыҡҡа килтереү; уятыу. □ Зажигать, окрылять, поднимать дух. ■ Шатлығым артты, хистәрем ташты, йәшлек дәртен яҡты дуҫтарым. Я. Ҡол мой.
ЯҒЫУ II (яҡ-) (Р.: мазать; И.: smear, smudge; T.: sürmek, yağlamak) ҡ.
1. Өҫтән буяп һылау; һөртөү. □ Мазать. Биткә кершән яғыу. Икмәккә бал яғыу. Я Ҡыҙ өҫтөнә байрам кулдәген кейә, битенә кершән яға, хушбуй һөртә. И. Абдуллин. Килерен [Мәликтең] тойһам, мунсаға барам йә Беләҙекулдә ҡойонам; тәнемә кершән яғам, уҙебеҙҙең белгән зәйтун майын һөртәм, инде уның буләге - хушбуйын да һөртөп ебәрһәм, хан ҡыҙынан кәм тугелмен, уҙемде шулай хис итәм. Р. Камал.
2. кусм. Кемгәлер ғәйеп ташлау; яла тағыу. □ Приписать, обвинять. Бәлә яғыу. Я [Яппаров:] Нуриханов намыҫлы кешегә яла яға. Д. Бүләков. [Ғәлимә:] Кешеләрҙән ҡурҡам, улар йөҙгә ҡара яғалар. М. Ғафури. Кешегә урынһыҙ яла яғабыҙ тугелме? Ә. Вәли. Ә ул әшәке малай ниңә һиңә яла яға? Ғ. Ғабдрахманов.
3. Яҡын килеп терәлеү, төкөлөп туҡтау; һағыу (ғәҙәттә, ағым менән хәрәкәт иткән нәмәгә ҡарата). □ Причаливать, һалды ярға яғыу. Я һал ярға яҡҡас, ҡырсынға иң тәуҙә бер ҡатын һикереп төштө. Ж. Кейекбаев.
4. кусм. һөйл. Күңелдә урын алыу, оҡшау (һуҙ, хәбәргә ҡарата); ятыу. □ Быть по душе, нравиться. Куңелгә яҡмаҫ хәбәр.
♦ Ҡолаҡҡа яҡмаҫ һөйл. ҡолаҡҡа ятмау, ниндәйҙер хәбәрҙе үҙ итмәү. □ Чушь, небылица, соотв. Ухо (уши) режет. Биткә ҡара яғыу кемделер нахаҡҡа ғәйепләү, хурлап һөйләү; йөҙгә ҡара яғыу. □ Очернить, оклеветать. Ҡул яғыу һуғыу, ҡул тейҙереү. □ Бить, ударять. Кешегә ҡул яғыу. Тел яғыу кешенең намыҫына тейеү; тел тейҙереү. □ Оскорблять. Ғәйепһеҙгә тел яғыу.
ЯҒЫУЛЫҠ (яғыулығы) (Р.: топливо;
И.: fuel; fire wood; T.: yakıt, yakacak) u.
Йылылыҡ энергияһы алыу өсөн файҙаланылған нәмәләрҙең дөйөм атамаһы. □ Топливо. / Топливный. Шыйыҡ яғыулыҡ. Ҡаты яғыулыҡ. Дизель яғыулығы. Органик яғыулыҡ. Ядро яғыулығы. Яғыулыҡ балансы. Яғыулыҡ сәнәғәте. Яғыулыҡ һаҡлау. Я Берәуҙәр, танкының жалюзына баҫып, яғыулыҡ ҡоя, икенселәр снаряд таҙарта. Ғ. Аллаяров. Бушҡа ҡыумаҫтар әле, яғыулыҡ булһа ла тейәп ҡайтырҙар. Р. Байымов. Яғыулыҡ складын бомбаға тотҡанда, немецтарҙың снаряды самолётына тейгән, курә-һең. Р. Байбулатов.
ЯҒЫШЫУ (яғыш-) ҡ. урт. ҡар. яғыу I, 1-7. взаимн. от яғыу I, 1-7. Мейес яғышыу.
ЯД [фарс. ûL ] (Р.: память; И.: memory; Т.: yad, hafıza) и. иҫк. кит.
Иҫ, хәтер. □ Память, воспоминание. Ядтан сығарыу. Ядта тотоу. Я И Алла, ядымдан яҙлыҡты, өҫмөлөр, дуртмелер дана кусерҙем. Ғ. Хөсәйенов. [Остаҙы - Батыр-шаға:] Собханалла, шәкерт сағыңдағы һаман ядыңда икән! Ғ. Хөсәйенов.
ЯД ИТЕҮ (яд ит-) (Р.: вспоминать кого, что; И.: recall, recollect; reminisce; T.: hatırlamak, anmak) ҡ. иҫк. кит.
Иҫкә төшөрөү, иҫкә алыу. □ Вспоминать кого, что. Я Йөрәккәйеңдә янған моңло сазың йырлап, яд итәбеҙ исемеңде. X. Ғәбитов.
ЯДКӘР [фарс. jISûL] (Р.: память; И.: commemorative; relic; T.: yadigar) и.
1. Кемдер йәки нимәлер тураһында иҫтәлек, төҫ, йәдкәр итеп ҡәҙерләп һаҡлана торған нәмә. □ Память (о ком-л.); памятка;
419