Академический словарь башкирского языка. Том X. Страница 425
Поиск по словарям
ЯҘ СӘСКӘҺЕ
эшен өҫтәлгә һалды ла аудиториянан сығып китте. Р. Байбулатов. Һәр отряд, полктың аныҡ дислокацияһы хаҡында яҙма фарман алырһығыҙ. Р. Байымов.
ЯҘМА III (Р.: письменно; И.: in writing; T.: yazılı olarak) p.
Ҡағыҙға төшкән, яҙылған хәлдә. □ Письменно. Яҙма рәуештә. Имтиханды яҙма тапшырыу.
ЯҘ МЫРЫ (Р.: веснянка; И.: stoneflies; T.: bir tür böcek) и. зоол.
Яҙ етә башлау менән барлыҡҡа килгән, ерҙә, һыуҙа йәшәй торған, селтәр кеүек ҡанатлы, ҡуңыҙға оҡшаған ҙур бөжәк. □ Веснянка (лат. Plecopterd). Яҙ мырының нәҙек епкә оҡшаған бик куп мыйыҡсалары була.
ЯҘМЫШ (Р.: судьба, участь; И.: fate, destiny; T.: kader) и.
1. Мифологик ҡараш буйынса, Алла тарафынан алдан уҡ билдәләнгән күрәсәк; тәҡдир. □ Судьба, участь, предопределение; рок. Яҙмышҡа кунеу. Хаҡ яҙмыш. ■ Яҙмыштарға яҙылғандыр барыһы ла, барҙыр унда ағы ла һәм ҡараһы ла. Р. Шәкүр. Юҡҡа борон-борондан «яҙмыштан уҙмыш юҡ» тимәгәндәр бит. И. Абдуллин. Маңлайыңа яҙған хаҡ яҙмышты һыпырып ташлап булмай ҡул менән. Халыҡ йырынан. • Яҙмыштан уҙмыш юҡ. Әйтем. Йәрәбә һалынған, яҙмыш яҙылған. Мәҡәл. Яҙмыш юлдан яҙҙырмаҫ. Әйтем. Кеше һөйләр, яҙмыш көлөр. Мәҡәл. Әҙәм һөйләй, яҙмыш бәйләй. Мәҡәл.
2. Кешенең йәшәү рәүешен күрһәткән хәл; тормош. □ Судьба, удел, доля. Ауыр яҙмыш, һалдат яҙмышы. ■ Мин уҙ яҙмышыма уҙем хужа, бөтәһенән элек мин — кеше! Р. Ғарипов. [Байым:] Ғәжәп ҡыҙыҡлы ла, фажиғәле лә уның [Минзәләнең] яҙмышы. Н. Мусин. Яҙмыш кешегә хужамы, әллә кеше уҙ яҙмышын уҙе яҙамы? И. Абдуллин. •Кешегә упкәләмә, яҙмышыңа упкәлә. Мәҡәл.
3. Кемдеңдер киләсәге, алдағы тормошо. □ Судьба, жизненный путь, будущее. Ил яҙмышы. Кешелек яҙмышы кешеләр ҡулында. ■ Яҙмыш — ул кеше уҙе лә, курәҙәселәр ҙә белеп бөтмәҫ серҙәр, ҡатмарлы һәм сыбал-сыҡ хәл-ваҡиғалар, фиғел-ҡылыҡтар төйө
нө. Ғ. Хөсәйенов. Заман шәхестең, шәхес замандың яҙмышын билдәләй. Һәр яҙмыш замандың һәм шәхестең булмышына бәйләнгән. Р. Солтангәрәев. Был ҡарарҙарға хәҙер уның [Сергейҙың] яҙмышы ғына тугел, бергәләп йәшәйәсәк һәм эшләйәсәк кешеләрҙең дә яҙмышы бәйләнгәнлеген йәһәт аңлап алды. А. Абдуллин. • Ил яҙмышы ир ҡулында. Мәҡәл. Ил яҙмышы — ир яҙмышы. Мәҡәл.
4. Нәмәнеңдер йәшәү, үҫеү тарихы, уның булмышы, киләсәге. □ Судьба, будущее, будущность. Ер өҫтөнөң геологик яҙмышы. Халыҡ ижадының яҙмышы. Уңыштың яҙмышы орлоҡҡа бәйләнгән. ■ Илебеҙ, халҡыбыҙ яҙмышы ошонда хәл ителәсәк. Ғ. Аллаяров. Мәскәуҙең яҙмышы ҡыл өҫтөндә. И. Абдуллин.
♦ Яҙмышҡа баш эйеү яҙмышыңа, күрәсәккә күнеү. □ Примириться с судьбой. ■ Юҡ, яҙмышыңа баш эйергә ярамай, — Гәуһәр, һуҙҙәренә көс бирер өсөнмө, әллә туҙәлмәйме, һикереп торҙо. Ә ни өсөн мин яҙмышыма баш эйеп йәшәйем әле? И. Абдуллин. Яҙмыш ҡосағына ташлау бер ниндәй ярҙамһыҙ ташлап ҡуйыу. □ Бросить на произвол судьбы. Яҙмышты ямап булмай күрәсәкте үҙгәртеп булмай. □ Судьбу не обманешь. Яҙмышы шул {йәки шулайҙыр) күрәсәге шулайҙыр, шулай булырға яҙғандыр. □ На роду написано. М Яҙмышың шулайҙыр инде, ҡыҙым, — тип ашығып юл хәстәрлеген курә башланы Әлфиәнең әсәһе. И. Абдуллин.
ЯҘ НУРЫ (Р.: пролеска; И.: bluebell; Т.: sümbülcük) и. бот.
Яҙ көнө иң беренселәрҙән булып сыҡҡан, көрәнһыу йәки аҡ, күк, алһыу сәскә атыусы күп йыллыҡ, бик бейек булмаған умырзаяға оҡшаған сәскә; яҙ күрке. □ Пролеска (лат. Scilld). Яҙ нуры куләгәлерәк, еуешерәк тупраҡлы ерҙә уҫә.
ЯҘ СӘСКӘҺЕ (Р.: медуница; И.: lungwort; T.: yorgancık) и. диал. ҡар. кәкүк емеше.
Йөнтәҫ һабаҡлы, ваҡ ҡына буранка рәүешендәге алһыу йәки күк сәскәле баллы ҡыр үләне; күк һөтләгән, кәкүкбаш. □ Медуница (лат. Pulmonaria). Яҙ сәскәһе алһыу йәки кук сәскә ата.
425
эшен өҫтәлгә һалды ла аудиториянан сығып китте. Р. Байбулатов. Һәр отряд, полктың аныҡ дислокацияһы хаҡында яҙма фарман алырһығыҙ. Р. Байымов.
ЯҘМА III (Р.: письменно; И.: in writing; T.: yazılı olarak) p.
Ҡағыҙға төшкән, яҙылған хәлдә. □ Письменно. Яҙма рәуештә. Имтиханды яҙма тапшырыу.
ЯҘ МЫРЫ (Р.: веснянка; И.: stoneflies; T.: bir tür böcek) и. зоол.
Яҙ етә башлау менән барлыҡҡа килгән, ерҙә, һыуҙа йәшәй торған, селтәр кеүек ҡанатлы, ҡуңыҙға оҡшаған ҙур бөжәк. □ Веснянка (лат. Plecopterd). Яҙ мырының нәҙек епкә оҡшаған бик куп мыйыҡсалары була.
ЯҘМЫШ (Р.: судьба, участь; И.: fate, destiny; T.: kader) и.
1. Мифологик ҡараш буйынса, Алла тарафынан алдан уҡ билдәләнгән күрәсәк; тәҡдир. □ Судьба, участь, предопределение; рок. Яҙмышҡа кунеу. Хаҡ яҙмыш. ■ Яҙмыштарға яҙылғандыр барыһы ла, барҙыр унда ағы ла һәм ҡараһы ла. Р. Шәкүр. Юҡҡа борон-борондан «яҙмыштан уҙмыш юҡ» тимәгәндәр бит. И. Абдуллин. Маңлайыңа яҙған хаҡ яҙмышты һыпырып ташлап булмай ҡул менән. Халыҡ йырынан. • Яҙмыштан уҙмыш юҡ. Әйтем. Йәрәбә һалынған, яҙмыш яҙылған. Мәҡәл. Яҙмыш юлдан яҙҙырмаҫ. Әйтем. Кеше һөйләр, яҙмыш көлөр. Мәҡәл. Әҙәм һөйләй, яҙмыш бәйләй. Мәҡәл.
2. Кешенең йәшәү рәүешен күрһәткән хәл; тормош. □ Судьба, удел, доля. Ауыр яҙмыш, һалдат яҙмышы. ■ Мин уҙ яҙмышыма уҙем хужа, бөтәһенән элек мин — кеше! Р. Ғарипов. [Байым:] Ғәжәп ҡыҙыҡлы ла, фажиғәле лә уның [Минзәләнең] яҙмышы. Н. Мусин. Яҙмыш кешегә хужамы, әллә кеше уҙ яҙмышын уҙе яҙамы? И. Абдуллин. •Кешегә упкәләмә, яҙмышыңа упкәлә. Мәҡәл.
3. Кемдеңдер киләсәге, алдағы тормошо. □ Судьба, жизненный путь, будущее. Ил яҙмышы. Кешелек яҙмышы кешеләр ҡулында. ■ Яҙмыш — ул кеше уҙе лә, курәҙәселәр ҙә белеп бөтмәҫ серҙәр, ҡатмарлы һәм сыбал-сыҡ хәл-ваҡиғалар, фиғел-ҡылыҡтар төйө
нө. Ғ. Хөсәйенов. Заман шәхестең, шәхес замандың яҙмышын билдәләй. Һәр яҙмыш замандың һәм шәхестең булмышына бәйләнгән. Р. Солтангәрәев. Был ҡарарҙарға хәҙер уның [Сергейҙың] яҙмышы ғына тугел, бергәләп йәшәйәсәк һәм эшләйәсәк кешеләрҙең дә яҙмышы бәйләнгәнлеген йәһәт аңлап алды. А. Абдуллин. • Ил яҙмышы ир ҡулында. Мәҡәл. Ил яҙмышы — ир яҙмышы. Мәҡәл.
4. Нәмәнеңдер йәшәү, үҫеү тарихы, уның булмышы, киләсәге. □ Судьба, будущее, будущность. Ер өҫтөнөң геологик яҙмышы. Халыҡ ижадының яҙмышы. Уңыштың яҙмышы орлоҡҡа бәйләнгән. ■ Илебеҙ, халҡыбыҙ яҙмышы ошонда хәл ителәсәк. Ғ. Аллаяров. Мәскәуҙең яҙмышы ҡыл өҫтөндә. И. Абдуллин.
♦ Яҙмышҡа баш эйеү яҙмышыңа, күрәсәккә күнеү. □ Примириться с судьбой. ■ Юҡ, яҙмышыңа баш эйергә ярамай, — Гәуһәр, һуҙҙәренә көс бирер өсөнмө, әллә туҙәлмәйме, һикереп торҙо. Ә ни өсөн мин яҙмышыма баш эйеп йәшәйем әле? И. Абдуллин. Яҙмыш ҡосағына ташлау бер ниндәй ярҙамһыҙ ташлап ҡуйыу. □ Бросить на произвол судьбы. Яҙмышты ямап булмай күрәсәкте үҙгәртеп булмай. □ Судьбу не обманешь. Яҙмышы шул {йәки шулайҙыр) күрәсәге шулайҙыр, шулай булырға яҙғандыр. □ На роду написано. М Яҙмышың шулайҙыр инде, ҡыҙым, — тип ашығып юл хәстәрлеген курә башланы Әлфиәнең әсәһе. И. Абдуллин.
ЯҘ НУРЫ (Р.: пролеска; И.: bluebell; Т.: sümbülcük) и. бот.
Яҙ көнө иң беренселәрҙән булып сыҡҡан, көрәнһыу йәки аҡ, күк, алһыу сәскә атыусы күп йыллыҡ, бик бейек булмаған умырзаяға оҡшаған сәскә; яҙ күрке. □ Пролеска (лат. Scilld). Яҙ нуры куләгәлерәк, еуешерәк тупраҡлы ерҙә уҫә.
ЯҘ СӘСКӘҺЕ (Р.: медуница; И.: lungwort; T.: yorgancık) и. диал. ҡар. кәкүк емеше.
Йөнтәҫ һабаҡлы, ваҡ ҡына буранка рәүешендәге алһыу йәки күк сәскәле баллы ҡыр үләне; күк һөтләгән, кәкүкбаш. □ Медуница (лат. Pulmonaria). Яҙ сәскәһе алһыу йәки кук сәскә ата.
425