Академический словарь башкирского языка. Том X. Страница 432
Поиск по словарям
ЯЙҘАҠ
яйҙаҡ бит был, иркен яланда нисек кинәнә, тип ҡарап торҙо уны Ярлыҡаев. Б. Рафиҡов.
ЯЙҘАҠ II (Р без седла; И.: bareback; T.: eyersiz) р.
Эйәр һалмай, эйәрһеҙ көйөнсә. □ Без седла, айдаком. ■ Уның ике улы ла ике атҡа яйҙаҡ менеп сабыша-сабыша Үҙәште буйына китте һәм урман ҡырына, төпкөлгә барып еткәс, аттарын тышауһыҙ-ниһеҙ һыпырып ебәрҙеләр. Ж. Кейекбаев. Өс көн эсендә уны яйҙаҡ көйөнсә менергә өйрәтә, дүртенсе көнөндә уның һыртына казачий эйәр һала. Р. Өмөтбаев.
ЯЙҘАҠ III (яйҙағы) (Р.: наездник; И.: ichneumon; T.: binici (böcek) и. зоол.
Ҡарышлауығы башҡа бөжәктәрҙә паразит итеүсе ваҡ бөжәк. □ Наездник (насекомое) (лат. Panasitica). Яйҙаҡ ояһы. Яйҙаҡ өйөрө.
ЯЙҘАҠ IV (Р.: без мяса (о супе)’, И.: fleshless; T.: etsiz) с. диал.
Итһеҙ, ит һалынмаған (ашҡа ҡарата)', буш. □ Без мяса (о супе). Яйҙаҡ һалма. ■ Куп тә үтмәне, әсәһе яйҙаҡ ашты бешереп тә алды. Ҡ. Даян.
ЯЙҘАҠЛАУ (яйҙаҡла-) (Р.: садиться верхом без седла; И.: mount without a saddle; T.: eyersiz binmek) ҡ.
Эйәрһеҙ, яйҙаҡ менеү. □ Садиться верхом без седла. Атҡа яйҙаҡлап атланыу. ■ [Ай-рас] айғырға яйҙаҡлап ҡына атланды ла .. сапты. Ш. Насыров.
ЯЙҠАЛЙЫУ (яйҡалйы ) ҡ. диал. ҡар. яйлау II. Яйҡалйып йөрөу.
ЯЙҠАР (Р.: название одного из родовых подразделений башкир; И.: Bashkir clan subdivision; T.: bir Başkurt soyunun ismi) u. этн.
Бөрйән ырыуына ҡараған бер аймаҡ исеме. П Название одного из родовых подразделений башкир племени бурзян. Яйҡар йыйыны. Яйҡар шәжәрәһе. Яйҡар егете.
ЯЙҠАРЫУ (яйҡар ) (Р.: громить; И.: destroy; T.: kırıp geçirmek, yıkmak) ҡ. иҫк.
Тар-мар итеү; ҡыйратыу, емереү. □ Громить, разрушать. М Шәйбәнле хандарынан да, манғыт хакимдарынан да йәбер-золомдо
куп татыған Йәҙегәр мырҙа Иван батшаның Ҡазан ханлығын яйҡарыуын эске бер һөйөнөс һәм рух күтәренкелеге менән ҡаршы алды. М. Ямалетдинов.
ЯЙЛА (Р.: плоскогорье, плато; И.: plateau; T.: yayla, plato) и.
Киң, тигеҙ тау өҫтө. □ Плоскогорье, плато. Киң яйла. Таулы яйла. Урал менән Волга араһындағы яйла. ■ Борон заманда .. ҡаялы тау өҫтөндәге киң яйлала кескәй генә бер ауыл булған. 3. Биишева.
ЯЙЛАҠ р. ҡар. яйҙаҡ II. М Утар эргәһенә атын яйлаҡ менгән берәү килеп туҡтаны. Н. Мусин.
ЯЙЛАМА (Р.: приспособление; И.: device; T.: cihaz, alet) и. һөйл. ҡар. ҡулайлама.
Эште еңелләштереү өсөн яһалған махсус ҡоролма. □ Приспособление, устройство. Автоматик яйлама. Яйлама уйлап сығарыу. ■ Тынмаҫ ижадсы эшләй торған мастерскойҙа әле камиллашыу процесында булған төрлө механизмдар, яйламалар һәм ҡыҙыҡлы аппараттар бар. Ә. Байрамов. Лоҡманов бер сепараторҙың юғары вольтлы ЭТВ-465 маркалы цилиндр һымаҡ яйламаһында ҙур етешһеҙлек тапты. Ә. Вәли.
ЯЙЛАНЫУ (яйлан-) ҡ.
1. төш. ҡар. яйлау I, 1. страд, от яйлау I,
I. Электр менән эшләүгә яйланған машина. Яйланған техника. Яйланған ҡоролма.
2. Яйға һалыныу, яҡшырыу. □ Налаживаться, устраиваться, улучшаться. // Улучшение. Бөтәһе лә яйланды. Яйланып барыу. Эш яйланып етмәй. Донъяла хәлдәр яйланыуға бара. ■ Эштең яйланыуына, Йәмғиҙең шулай тоҡанып эшләуенә куңеле ҡанатланып киткән Әмирҙең Маһиранан һөйөнсө алаһы килде. X. Ғиләжев. Алламоратов, Һөйәрғо-ловсылар бер Ислаховтан ғына ҡотолорға теләй микән, бер Ислаховты ғына алып ташлау менән мединститутта эштәр яйланырмы? Р. Камал. Колхоздан айырылып сығыу ваҡытында еңел булманы, әммә эш яйланды. Т. Ғарипова.
ЯЙЛАТЫУ (яйлат-) ҡ. йөкм. ҡар. яйлау
II. понуд. от яйлау II. Аҙымды яйлатыу. Тиҙлекте яйлатыу. ■ Тимер велосипедын ҡапыл яйлатты. Р. Байбулатов. Ә-ә, Ай-
432
яйҙаҡ бит был, иркен яланда нисек кинәнә, тип ҡарап торҙо уны Ярлыҡаев. Б. Рафиҡов.
ЯЙҘАҠ II (Р без седла; И.: bareback; T.: eyersiz) р.
Эйәр һалмай, эйәрһеҙ көйөнсә. □ Без седла, айдаком. ■ Уның ике улы ла ике атҡа яйҙаҡ менеп сабыша-сабыша Үҙәште буйына китте һәм урман ҡырына, төпкөлгә барып еткәс, аттарын тышауһыҙ-ниһеҙ һыпырып ебәрҙеләр. Ж. Кейекбаев. Өс көн эсендә уны яйҙаҡ көйөнсә менергә өйрәтә, дүртенсе көнөндә уның һыртына казачий эйәр һала. Р. Өмөтбаев.
ЯЙҘАҠ III (яйҙағы) (Р.: наездник; И.: ichneumon; T.: binici (böcek) и. зоол.
Ҡарышлауығы башҡа бөжәктәрҙә паразит итеүсе ваҡ бөжәк. □ Наездник (насекомое) (лат. Panasitica). Яйҙаҡ ояһы. Яйҙаҡ өйөрө.
ЯЙҘАҠ IV (Р.: без мяса (о супе)’, И.: fleshless; T.: etsiz) с. диал.
Итһеҙ, ит һалынмаған (ашҡа ҡарата)', буш. □ Без мяса (о супе). Яйҙаҡ һалма. ■ Куп тә үтмәне, әсәһе яйҙаҡ ашты бешереп тә алды. Ҡ. Даян.
ЯЙҘАҠЛАУ (яйҙаҡла-) (Р.: садиться верхом без седла; И.: mount without a saddle; T.: eyersiz binmek) ҡ.
Эйәрһеҙ, яйҙаҡ менеү. □ Садиться верхом без седла. Атҡа яйҙаҡлап атланыу. ■ [Ай-рас] айғырға яйҙаҡлап ҡына атланды ла .. сапты. Ш. Насыров.
ЯЙҠАЛЙЫУ (яйҡалйы ) ҡ. диал. ҡар. яйлау II. Яйҡалйып йөрөу.
ЯЙҠАР (Р.: название одного из родовых подразделений башкир; И.: Bashkir clan subdivision; T.: bir Başkurt soyunun ismi) u. этн.
Бөрйән ырыуына ҡараған бер аймаҡ исеме. П Название одного из родовых подразделений башкир племени бурзян. Яйҡар йыйыны. Яйҡар шәжәрәһе. Яйҡар егете.
ЯЙҠАРЫУ (яйҡар ) (Р.: громить; И.: destroy; T.: kırıp geçirmek, yıkmak) ҡ. иҫк.
Тар-мар итеү; ҡыйратыу, емереү. □ Громить, разрушать. М Шәйбәнле хандарынан да, манғыт хакимдарынан да йәбер-золомдо
куп татыған Йәҙегәр мырҙа Иван батшаның Ҡазан ханлығын яйҡарыуын эске бер һөйөнөс һәм рух күтәренкелеге менән ҡаршы алды. М. Ямалетдинов.
ЯЙЛА (Р.: плоскогорье, плато; И.: plateau; T.: yayla, plato) и.
Киң, тигеҙ тау өҫтө. □ Плоскогорье, плато. Киң яйла. Таулы яйла. Урал менән Волга араһындағы яйла. ■ Борон заманда .. ҡаялы тау өҫтөндәге киң яйлала кескәй генә бер ауыл булған. 3. Биишева.
ЯЙЛАҠ р. ҡар. яйҙаҡ II. М Утар эргәһенә атын яйлаҡ менгән берәү килеп туҡтаны. Н. Мусин.
ЯЙЛАМА (Р.: приспособление; И.: device; T.: cihaz, alet) и. һөйл. ҡар. ҡулайлама.
Эште еңелләштереү өсөн яһалған махсус ҡоролма. □ Приспособление, устройство. Автоматик яйлама. Яйлама уйлап сығарыу. ■ Тынмаҫ ижадсы эшләй торған мастерскойҙа әле камиллашыу процесында булған төрлө механизмдар, яйламалар һәм ҡыҙыҡлы аппараттар бар. Ә. Байрамов. Лоҡманов бер сепараторҙың юғары вольтлы ЭТВ-465 маркалы цилиндр һымаҡ яйламаһында ҙур етешһеҙлек тапты. Ә. Вәли.
ЯЙЛАНЫУ (яйлан-) ҡ.
1. төш. ҡар. яйлау I, 1. страд, от яйлау I,
I. Электр менән эшләүгә яйланған машина. Яйланған техника. Яйланған ҡоролма.
2. Яйға һалыныу, яҡшырыу. □ Налаживаться, устраиваться, улучшаться. // Улучшение. Бөтәһе лә яйланды. Яйланып барыу. Эш яйланып етмәй. Донъяла хәлдәр яйланыуға бара. ■ Эштең яйланыуына, Йәмғиҙең шулай тоҡанып эшләуенә куңеле ҡанатланып киткән Әмирҙең Маһиранан һөйөнсө алаһы килде. X. Ғиләжев. Алламоратов, Һөйәрғо-ловсылар бер Ислаховтан ғына ҡотолорға теләй микән, бер Ислаховты ғына алып ташлау менән мединститутта эштәр яйланырмы? Р. Камал. Колхоздан айырылып сығыу ваҡытында еңел булманы, әммә эш яйланды. Т. Ғарипова.
ЯЙЛАТЫУ (яйлат-) ҡ. йөкм. ҡар. яйлау
II. понуд. от яйлау II. Аҙымды яйлатыу. Тиҙлекте яйлатыу. ■ Тимер велосипедын ҡапыл яйлатты. Р. Байбулатов. Ә-ә, Ай-
432