Академический словарь башкирского языка. Том X. Страница 440
Поиск по словарям
ЯҠТЫРЫУ
2. Яҡтыға әйләнеү, яҡты булыу, асыҡланыу. □ Светлеть, стать светлым, освещённым. Көн яҡтырҙы. Ай ҡалҡты, төн яҡтырҙы. ■ Көн бик матур башланды, ҡояш сығып ҡуп тә утмәне, уларҙың теләген аңлағандай, ауыр, ҡуйы томан таралып бөттө, ҡапыл донъя яҡтырып китте, һулыш иркенәйҙе. И. Абдуллин.
3. Яҡтылыҡ биреү, нур сәсеп балҡыу, нурланыу (нур сығанаҡтарына ҡарата). □ Светить, гореть (об источниках света). Ай яҡтыра. Алыҫтан яҡтырып куренеу. Электр лампаһы яҡтыра. ■ Баш осонда янған электр яҡтырғандан һаман яҡтыра. Ғ. Амантай.
4. кусм. Асыҡ, яҡты булып күренеү. □ Светлеть, сиять. ■ Берәуһе уның — Мөхәббәт, берәуһе — Нәфрәт уның, ошо ике утың булһа, яҡтырыр ғумер юлың. Р. Ниғмәти.
5. кусм. Төҫ асылыу, алсаҡланыу. □ Сиять, светить, осветиться, озарять. Сырайы яҡтырҙы. ■ Мине куреугә [ҡатындың] былай ҙа яҡты йөҙө тағы ла яҡтырып, янып китте. С. Агиш.
ЯҠТЫРЫУ II (яҡтыр ) ҡ. йөкм. ҡар. яғыу I. понуд. от яғыу I. Суп-сарҙы яҡтырыу. Мейескә яҡтырыу. Мунса яҡтырыу. Кумер яҡтырыу.
ЯҠТЫРЫУ III (яҡтыр-) ҡ. йөкм. ҡар. яғыу II. понуд. от яғыу II. Икмәккә май яҡтырыу. Кершән яҡтырыу.
ЯҠТЫ ҺЫУ (Р.: прозрачная, чистая вода; И.: pure water; T.: duru su) и. диал.
Таҙа, тоноҡ һыу. □ Прозрачная, чистая вода. Яҡты һыу. Яҡты һыу эсеу.
ЯҠУТ I (Р.: якут; И.: Yakut; Т.: Yakut, Saha) и. этн.
Яҡутияның төп халҡын тәшкил иткән милләт һәм шул милләттең бер кешеһе (төрки телдәрҙең береһендә һөйләшә). □ Якут. / Якутский. Яҡут халҡы. Яҡут ҡатыны. Яҡут теле. М Яҡуттар һайт та һәйт тип һөрән һала, беҙҙе моторлы кәмәлә оҙата килгән Коля тигән, төҫ-ҡиәфәте менән башҡортҡа оҡшап торған эвен егете урталыҡта әйләнә, һикерә, ҡаңҡылдай. Н. Мусин.
ЯҠУТ II (Р.: яхонт; И.: sapphire, ruby; T.: yakut) и.
Бер төркөм аҫыл таштың (рубин һәм сапфирҙың) дөйөм исеме. □ Яхонт. / Яхонтовый. Кыҙыл яҡут. Зәңгәр яҡут. Һары яҡут. Яҡут ташы. Яҡут ҡаш. ■ Куккә һибелгән алтын-көмөш, аҫыл таштар, ынйылар, яҡуттар шунда уҡ йондоҙҙар булып ҡабынып китә. И. Ғиззәтуллин. Яҡут таштар, аҡһыл кук лазуриттар бөтөнләй арзан, ти, икән. Ғ. Ибраһимов.
ЯҠУТСА (Р.: по-якутски; И.: in Yakut; T.: Yakutça, Sahaca) p.
1. Яҡут телендә. □ По-якутски. Яҡутса һөйләшеу. ■ Яҡуттар — яҡутса, эвендар, эвенкиҙар, юкагирҙар уҙҙәренсә ҡысҡыра, ҡулдарын, буректәрен болғай. Н. Мусин.
2. Яҡут халҡына хас булғанса. □ По-якутски. Яҡутса бешереу. Яҡутса кейенеу.
ЯҠШАТ (Р.: слава; И.: fame; T.: şöhret, nam, isim) и.
Кеше араһында таралған яҡшы исем; абруй. □ Слава, доброе имя; известность, авторитет. Яҡшат ҡаҙаныу. Яҡшат һаҡлау. Яҡшаты сығыу.
ЯҠШАТЛАНЫУ (яҡшатлан ) (Р.: угодничать; И.: cringe; T.: yaltaklanmak ) ҡ.
Кемгәлер ярарға, яҡшы күренергә тырышыу; ярамһаҡланыу. □ Угодничать, заискивать, лебезить перед кем, льстить кому. Яҡшатлана белеу. И Рәхим генә итегеҙ, мулла абзый, — тип яҡшатланып тәтелдәне хәҙер мөғәллимә. 3. Биишева. Кара һин уны, нисек яҡшатлана, — тип урһәләнде Ғәлиәкбәров, Мансурҙың һөйләгәндәре ҡолағына килеп ишетелгәндә. X. Зарипов.
ЯҠШАТЛЫ (Р.: авторитетный; И.: authoritative; T.: itibarlı) с.
1. Яҡшы, һәйбәт кеше булып һаналған; абруйлы, дәрәжәле. □ Авторитетный, с хорошей репутацией. Яҡшатлы кеше. Яҡшатлы булыу. Н [Планды алдараҡ утәу] минеңсә, план өсөн көрәшеуҙән бигерәк, һеҙҙең алда яҡшатлы булып куренергә тырышыуҙан да ине. И. Абдуллин.
2. Кемгәлер ярамһаҡланған, яҡшатланған кеше. □ Льстивый, угодливый. ■ Бала-сағаларға ла ит һоғондороп, һөйәк тоттороп, яҡшатлы булырға тырыштылар, һ. Дәүләтшина.
440
2. Яҡтыға әйләнеү, яҡты булыу, асыҡланыу. □ Светлеть, стать светлым, освещённым. Көн яҡтырҙы. Ай ҡалҡты, төн яҡтырҙы. ■ Көн бик матур башланды, ҡояш сығып ҡуп тә утмәне, уларҙың теләген аңлағандай, ауыр, ҡуйы томан таралып бөттө, ҡапыл донъя яҡтырып китте, һулыш иркенәйҙе. И. Абдуллин.
3. Яҡтылыҡ биреү, нур сәсеп балҡыу, нурланыу (нур сығанаҡтарына ҡарата). □ Светить, гореть (об источниках света). Ай яҡтыра. Алыҫтан яҡтырып куренеу. Электр лампаһы яҡтыра. ■ Баш осонда янған электр яҡтырғандан һаман яҡтыра. Ғ. Амантай.
4. кусм. Асыҡ, яҡты булып күренеү. □ Светлеть, сиять. ■ Берәуһе уның — Мөхәббәт, берәуһе — Нәфрәт уның, ошо ике утың булһа, яҡтырыр ғумер юлың. Р. Ниғмәти.
5. кусм. Төҫ асылыу, алсаҡланыу. □ Сиять, светить, осветиться, озарять. Сырайы яҡтырҙы. ■ Мине куреугә [ҡатындың] былай ҙа яҡты йөҙө тағы ла яҡтырып, янып китте. С. Агиш.
ЯҠТЫРЫУ II (яҡтыр ) ҡ. йөкм. ҡар. яғыу I. понуд. от яғыу I. Суп-сарҙы яҡтырыу. Мейескә яҡтырыу. Мунса яҡтырыу. Кумер яҡтырыу.
ЯҠТЫРЫУ III (яҡтыр-) ҡ. йөкм. ҡар. яғыу II. понуд. от яғыу II. Икмәккә май яҡтырыу. Кершән яҡтырыу.
ЯҠТЫ ҺЫУ (Р.: прозрачная, чистая вода; И.: pure water; T.: duru su) и. диал.
Таҙа, тоноҡ һыу. □ Прозрачная, чистая вода. Яҡты һыу. Яҡты һыу эсеу.
ЯҠУТ I (Р.: якут; И.: Yakut; Т.: Yakut, Saha) и. этн.
Яҡутияның төп халҡын тәшкил иткән милләт һәм шул милләттең бер кешеһе (төрки телдәрҙең береһендә һөйләшә). □ Якут. / Якутский. Яҡут халҡы. Яҡут ҡатыны. Яҡут теле. М Яҡуттар һайт та һәйт тип һөрән һала, беҙҙе моторлы кәмәлә оҙата килгән Коля тигән, төҫ-ҡиәфәте менән башҡортҡа оҡшап торған эвен егете урталыҡта әйләнә, һикерә, ҡаңҡылдай. Н. Мусин.
ЯҠУТ II (Р.: яхонт; И.: sapphire, ruby; T.: yakut) и.
Бер төркөм аҫыл таштың (рубин һәм сапфирҙың) дөйөм исеме. □ Яхонт. / Яхонтовый. Кыҙыл яҡут. Зәңгәр яҡут. Һары яҡут. Яҡут ташы. Яҡут ҡаш. ■ Куккә һибелгән алтын-көмөш, аҫыл таштар, ынйылар, яҡуттар шунда уҡ йондоҙҙар булып ҡабынып китә. И. Ғиззәтуллин. Яҡут таштар, аҡһыл кук лазуриттар бөтөнләй арзан, ти, икән. Ғ. Ибраһимов.
ЯҠУТСА (Р.: по-якутски; И.: in Yakut; T.: Yakutça, Sahaca) p.
1. Яҡут телендә. □ По-якутски. Яҡутса һөйләшеу. ■ Яҡуттар — яҡутса, эвендар, эвенкиҙар, юкагирҙар уҙҙәренсә ҡысҡыра, ҡулдарын, буректәрен болғай. Н. Мусин.
2. Яҡут халҡына хас булғанса. □ По-якутски. Яҡутса бешереу. Яҡутса кейенеу.
ЯҠШАТ (Р.: слава; И.: fame; T.: şöhret, nam, isim) и.
Кеше араһында таралған яҡшы исем; абруй. □ Слава, доброе имя; известность, авторитет. Яҡшат ҡаҙаныу. Яҡшат һаҡлау. Яҡшаты сығыу.
ЯҠШАТЛАНЫУ (яҡшатлан ) (Р.: угодничать; И.: cringe; T.: yaltaklanmak ) ҡ.
Кемгәлер ярарға, яҡшы күренергә тырышыу; ярамһаҡланыу. □ Угодничать, заискивать, лебезить перед кем, льстить кому. Яҡшатлана белеу. И Рәхим генә итегеҙ, мулла абзый, — тип яҡшатланып тәтелдәне хәҙер мөғәллимә. 3. Биишева. Кара һин уны, нисек яҡшатлана, — тип урһәләнде Ғәлиәкбәров, Мансурҙың һөйләгәндәре ҡолағына килеп ишетелгәндә. X. Зарипов.
ЯҠШАТЛЫ (Р.: авторитетный; И.: authoritative; T.: itibarlı) с.
1. Яҡшы, һәйбәт кеше булып һаналған; абруйлы, дәрәжәле. □ Авторитетный, с хорошей репутацией. Яҡшатлы кеше. Яҡшатлы булыу. Н [Планды алдараҡ утәу] минеңсә, план өсөн көрәшеуҙән бигерәк, һеҙҙең алда яҡшатлы булып куренергә тырышыуҙан да ине. И. Абдуллин.
2. Кемгәлер ярамһаҡланған, яҡшатланған кеше. □ Льстивый, угодливый. ■ Бала-сағаларға ла ит һоғондороп, һөйәк тоттороп, яҡшатлы булырға тырыштылар, һ. Дәүләтшина.
440