Академический словарь башкирского языка. Том X. Страница 462
Поиск по словарям
ЯЛСЫЛЫҠ ИТЕҮ
көрәш. Ялсылыҡта тотоу. ■ Башҡа ваҡытта Хәмит менән Ғәли бергә йөрөмәй торғайнылар, яңыраҡ Хәмиттең атаһы Ғәлиҙәргә ялсылыҡҡа инде. С. Агиш. Ауыл кешеләренең күптәре Арыҫланда ялсылыҡта йөрөй, малдарын ҡарай. Ғ. Ибраһимов. Әбдерәшитте Германия еренә килтереп, немец алпауытына тамаҡ хаҡына ялсылыҡҡа бирҙеләр. Ф. Иҫәнғолов.
ЯЛСЫЛЫҠ ИТЕҮ (ялсылыҡ ит-) (Р.: быть в батраках; И.: work as a farm-labourer; T.: ırgatlık etmek) ҡ. map.
Ялсы хеҙмәтен үтәү. □ Быть в батраках, батрачить. К Сәхәү ағай ғүмер буйы шул байҙа ялсылыҡ иткән. Б. Бикбай. Балаларҙың әсәһе менән беҙ икәүләп Әбделғасимдә ун йыл ялсылыҡ иттек, — тип Арыҫлан бошонҡо ғына дауам итте. 3. Биишева.
Я Л СЫМ АУ (ялсыма-) (Р.: нуждаться в чём-л:, И.: need smth; T.: rahatlayamamak) ҡ. диал. ҡар. йәлсемәү.
Файҙа, рәхәтлек күрмәү, нимәгәлер мохтаж булыу. □ Нуждаться в чём-л. Аҡсаға ялсымау. һаулыҡҡа ялсымау. Икмәккә ялсы-мау.
ЯЛСЫТЫУ (ялсыт-) (Р.: удовлетворять; И.: satisfy; T.: rahatlatmak) ҡ. диал. ҡар. йәлсетеү.
Файҙаһын күрерлек, кинәнерлек итеү; кинәндереү. □ Удовлетворять, обеспечивать кого чем (в достаточном количестве, в нужном объёме и т. д.). Утынға ялсытыу. Аҡсаға ялсытыу. Кейемгә ялсытыу.
ЯЛСЫУ (ялсы-) (Р.: достигнуть желаемого; И.: have things needed; T.: rahatlamak) ҡ. диал. ҡар. йәлсеү.
Нимәгәлер булған ихтыяжды ҡәнәғәтләндереү. □ Достигнуть желаемого, иметь желаемое или необходимое. Аҡсаға ялсыныҡ. Онға ялсып ҡалыу. Ялсый алмау.
ЯЛТ (Р.: подражание блеску, яркому свету; И.: imitative word; T.: pırıl) оҡш.
1. Яҡты, асыҡ булып, нур сәсеп, балҡып торғанды белдергән һүҙ. □ Подражание блеску, яркому свету. ■ Ҡояш шаҡтай юғары күтәрелгәйне инде, болотһоҙ күк йөҙө ялт итеп балҡып тора. Ә. Байрамов. Имәнлек үренән аяҙ көндө аҡ тау башындағы
аҡ ҡала ялт итеп ялтырап күренеп тора. М. Кәрим.
2. Бик етеҙ һәм ҡапыл булған эш-хәлде, хәрәкәтте белдергән һүҙ. □ Подражание быстрому, резкому движению. Ялт итеп килеп сығыу. Я Нур, ҡуян шикелле, ялт итеп, кешеләрҙе йырып, түңәрәктән сығып ҡасмаҡсы булғайны, Зәйтүнә уны тотоп алды ла йәнә тыпырлап торҙо. И. Абдуллин. Йәшел плащҡа төрөнгән бригадир ялт итеп артына боролдо ла, бите буйлап тәгәрәгән ямғыр тамсыларын усы менән һыпырғы-лай-һыпырғылай, үҙенә өндәшеүсене эҙләне. Ә. Байрамов. Байгилде ағай ялт итеп артына боролдо. 3. Биишева.
ЯЛТАҒАЙ (Р.: плут; И.: knave; Т.: hilekâr) и. диал.
Бурысынан, вәғәҙәһенән ҡасып йөрөгән алдаҡсы кеше. □ П лут, мошенник. Ялтағайҙы хөкөм итеү. Ялтағай ҡотҡоһона бирелеү. Ялтағай этлектәре.
ЯЛТАЙЫУ (ялтай-, ялтая) ҡ. ҡар. ялтаныу. М Алыҫ түгел урында бер инә төлкө балаларын уйната, уларҙы ҡасырға, ҡыуыусы булһа, бер яҡҡа ялтайырға өйрәтә. А. Таһиров. [Шәрәп] асҡыстар бәйләмен Хәмиттең өҫтөнә бәрҙе. Хәмит ялтайып ҡалды. С. Агиш.
ЯЛТАМБЫЙ I (Р.: блесна; И.: spoonbait; T.: zoka) и. диал. ҡар. ялтырма.
Ҡармаҡҡа тағылған алдатҡыс ялтыр ҡалай. □ Блесна. Ялтамбый менән балыҡ тотоу. Кармаҡҡа ялтамбый бәйләү. Тимер ялтамбый.
ЯЛТАМБЫЙ II (Р.: блок, используемый для балансирования нитчёнок; И.: unit used for balancing thread; T.: dokuma tezgâhının bir detayı) и. диал. ҡар. тейәк 1.
Көрөҫ бауы менән табалдырыҡ бауын тоташтырған ҡулайлама. □ Блок, используемый для балансирования нитчёнок. Ялтамбый менән нығытып ҡуйыу.
ЯЛТАН с. диал. ҡар. ялҡау. Ялтан ир. Ялтан булыу.
ЯЛТАНДАҠ с. диал. ҡар. ялағай. Ял-тандаҡ кешегә ышанып булмай.
462
көрәш. Ялсылыҡта тотоу. ■ Башҡа ваҡытта Хәмит менән Ғәли бергә йөрөмәй торғайнылар, яңыраҡ Хәмиттең атаһы Ғәлиҙәргә ялсылыҡҡа инде. С. Агиш. Ауыл кешеләренең күптәре Арыҫланда ялсылыҡта йөрөй, малдарын ҡарай. Ғ. Ибраһимов. Әбдерәшитте Германия еренә килтереп, немец алпауытына тамаҡ хаҡына ялсылыҡҡа бирҙеләр. Ф. Иҫәнғолов.
ЯЛСЫЛЫҠ ИТЕҮ (ялсылыҡ ит-) (Р.: быть в батраках; И.: work as a farm-labourer; T.: ırgatlık etmek) ҡ. map.
Ялсы хеҙмәтен үтәү. □ Быть в батраках, батрачить. К Сәхәү ағай ғүмер буйы шул байҙа ялсылыҡ иткән. Б. Бикбай. Балаларҙың әсәһе менән беҙ икәүләп Әбделғасимдә ун йыл ялсылыҡ иттек, — тип Арыҫлан бошонҡо ғына дауам итте. 3. Биишева.
Я Л СЫМ АУ (ялсыма-) (Р.: нуждаться в чём-л:, И.: need smth; T.: rahatlayamamak) ҡ. диал. ҡар. йәлсемәү.
Файҙа, рәхәтлек күрмәү, нимәгәлер мохтаж булыу. □ Нуждаться в чём-л. Аҡсаға ялсымау. һаулыҡҡа ялсымау. Икмәккә ялсы-мау.
ЯЛСЫТЫУ (ялсыт-) (Р.: удовлетворять; И.: satisfy; T.: rahatlatmak) ҡ. диал. ҡар. йәлсетеү.
Файҙаһын күрерлек, кинәнерлек итеү; кинәндереү. □ Удовлетворять, обеспечивать кого чем (в достаточном количестве, в нужном объёме и т. д.). Утынға ялсытыу. Аҡсаға ялсытыу. Кейемгә ялсытыу.
ЯЛСЫУ (ялсы-) (Р.: достигнуть желаемого; И.: have things needed; T.: rahatlamak) ҡ. диал. ҡар. йәлсеү.
Нимәгәлер булған ихтыяжды ҡәнәғәтләндереү. □ Достигнуть желаемого, иметь желаемое или необходимое. Аҡсаға ялсыныҡ. Онға ялсып ҡалыу. Ялсый алмау.
ЯЛТ (Р.: подражание блеску, яркому свету; И.: imitative word; T.: pırıl) оҡш.
1. Яҡты, асыҡ булып, нур сәсеп, балҡып торғанды белдергән һүҙ. □ Подражание блеску, яркому свету. ■ Ҡояш шаҡтай юғары күтәрелгәйне инде, болотһоҙ күк йөҙө ялт итеп балҡып тора. Ә. Байрамов. Имәнлек үренән аяҙ көндө аҡ тау башындағы
аҡ ҡала ялт итеп ялтырап күренеп тора. М. Кәрим.
2. Бик етеҙ һәм ҡапыл булған эш-хәлде, хәрәкәтте белдергән һүҙ. □ Подражание быстрому, резкому движению. Ялт итеп килеп сығыу. Я Нур, ҡуян шикелле, ялт итеп, кешеләрҙе йырып, түңәрәктән сығып ҡасмаҡсы булғайны, Зәйтүнә уны тотоп алды ла йәнә тыпырлап торҙо. И. Абдуллин. Йәшел плащҡа төрөнгән бригадир ялт итеп артына боролдо ла, бите буйлап тәгәрәгән ямғыр тамсыларын усы менән һыпырғы-лай-һыпырғылай, үҙенә өндәшеүсене эҙләне. Ә. Байрамов. Байгилде ағай ялт итеп артына боролдо. 3. Биишева.
ЯЛТАҒАЙ (Р.: плут; И.: knave; Т.: hilekâr) и. диал.
Бурысынан, вәғәҙәһенән ҡасып йөрөгән алдаҡсы кеше. □ П лут, мошенник. Ялтағайҙы хөкөм итеү. Ялтағай ҡотҡоһона бирелеү. Ялтағай этлектәре.
ЯЛТАЙЫУ (ялтай-, ялтая) ҡ. ҡар. ялтаныу. М Алыҫ түгел урында бер инә төлкө балаларын уйната, уларҙы ҡасырға, ҡыуыусы булһа, бер яҡҡа ялтайырға өйрәтә. А. Таһиров. [Шәрәп] асҡыстар бәйләмен Хәмиттең өҫтөнә бәрҙе. Хәмит ялтайып ҡалды. С. Агиш.
ЯЛТАМБЫЙ I (Р.: блесна; И.: spoonbait; T.: zoka) и. диал. ҡар. ялтырма.
Ҡармаҡҡа тағылған алдатҡыс ялтыр ҡалай. □ Блесна. Ялтамбый менән балыҡ тотоу. Кармаҡҡа ялтамбый бәйләү. Тимер ялтамбый.
ЯЛТАМБЫЙ II (Р.: блок, используемый для балансирования нитчёнок; И.: unit used for balancing thread; T.: dokuma tezgâhının bir detayı) и. диал. ҡар. тейәк 1.
Көрөҫ бауы менән табалдырыҡ бауын тоташтырған ҡулайлама. □ Блок, используемый для балансирования нитчёнок. Ялтамбый менән нығытып ҡуйыу.
ЯЛТАН с. диал. ҡар. ялҡау. Ялтан ир. Ялтан булыу.
ЯЛТАНДАҠ с. диал. ҡар. ялағай. Ял-тандаҡ кешегә ышанып булмай.
462