Академический словарь башкирского языка. Том X. Страница 92
Поиск по словарям
ЫРҘАНДАҠ
ған. Т. Ғарипова. Ят кеше .. кинәт ырғып, Саръяндың муйынынан быуып алды. Ә. Байрамов. [Егет] ажғырып килеп өҫтөнә ырғығанда, [Хәйрулла] ҡапыл ғына аяҡ салып, уҫлапты тәкмәстереп ебәрҙе. Д. Бүләков.
3. Үҙ-үҙеңде аҫҡа, тышҡа йәки ниҙеңдер эсенә ташлау, ташланыу. □ Бросаться, кидаться. Утҡа ырғыу. Ҡосаҡҡа ырғыу. ■ Ҡәфиә ҡысҡырып ебәрҙе лә бар көсөнә йылғаға ырғыны. Р. Солтангәрәев. Сәсәп йығылған ҡатынды күтәреп алып, Яубаҫаров тышҡа ырғыны. Д. Бүләков.
4. Аяҡ менән ергә тейә-тейә, юғарыға ынтылған хәрәкәттәр яһау; һикереү. □ Прыгать, подпрыгивать. Ырғып менеү ■ Тимертырнаҡ ур башланған тарафҡа табан ике тапҡыр ынтылып ырғыны. Ә. Үтәбай. Күҙ асып йомған арала ул [Арыҫлан] эйәр өҫтөнә ырғыны, аяғын өҙәңгеләп, йәтешләп ултырып алды. Ғ. Дәүләтшин.
5. Ҡапыл ысҡынып йәки ҡаҡлығып ситкә атылыу. □ Отскакивать (ударившись обо что-л.). ■ Ҡаты гөпөлдәүҙән өҫтәлдәге төпсөк һауыты урынында ырғып китте. Р. Вәлиев. [Емештең] өс китабы өс яҡҡа ырғыны.
3. Биишева.
6. диал. Эстән, төптән көс менән атлығыу; урғылыу. □ Бить ключом. Һыу метр ярымға ырғый.
ЫРҘАНДАҠ с. диал. ҡар. ырғандаҡ 1. Ырҙандаҡ ҡыҙ.
ЫРҘЫН (Р.: гумно, ток; И.: thrashingfloor; Т.: harman) и.
1. Ашлыҡ һуғып, таҙартып эш итә торған таҡыр майҙанлы урын. □ Гумно, ток. Япмалы ырҙын. Ырҙындағы иген. ■ Юлдаш .. ырҙындан пунктҡа арыш ташышып йөрөргә тип уйлағайны ла, Ҡыҙырас теләмәне.
3. Биишева. Әллә ни тиклем майҙанды алып ятҡан механикалаштырылған ырҙында йәнле эш бара. X. Ғиләжев. Улар [Әхмәдиәр һәм Әбдрафиҡ] ҡара таңдан алып шәфәҡ ҡыҙыллығы бөткәнсе ырҙында иген иләне. Р. Өмөтбаев. • Ырҙыныңда булмаһа, келәтеңдә лә булмаҫ. Әйтем. Ырҙында илле кешегә эш табыла, тиле кешегә эш табылмай. Мәҡәл. Һабанда тирләмәһәң, ырҙында сирләрһең. Мәҡәл.
2. диал. Кәртә артындағы баҡса; картуф баҡсаһы. □ Огород. ■ Иртәнгә елендәренә шифалы һөт йыйылһын өсөн, бала-саға һыйырҙарҙы ырҙын артына ашарға алып сыға. И. Абдуллин. Ләкин ҡарттың ырҙыны артында ялтырап ятҡан һыу өҫтөн күргәс, [Ҡасимовтың] кәйефе күтәрелде. В. Исхаҡов.
ЫРҘЫН ТАБАҒЫ (Р.: ток (на гумне)’, И.: thrashing-floor; Т.: harman) и.
Ашлыҡ һуға торған таҡыр майҙан. □ Ток (на гумне). Ырҙын табағы ҡарауылсыһы. Ырҙын табағындағы ашлыҡ. ■ Ауылдың .. икенсе осонда, сирәмлектән арыраҡ, ябыулы ырҙын табағы күренә. Ә. Байрамов. Ауыл осондағы ырҙын табағы көн-төн геүләп торҙо. Р. Низамов.
ЫРҘЫУАН (Р.: рыдван; И.: shandrydan; T.: eski moda üstü tenteli küçük gezinti arabası) и. диал.
Кәлтә арбаһы. □ Рыдван, сноповозка. Ырҙыуан тәгәрмәсе. Ырҙыуандағы йөк.
ЫРЖА I [рус. ржа\ (Р.: ржавчина; И.: rust; T.: jenk) и. диал. ҡар. тут.
Дым, дымлы һауа тәьҫиренән тимерҙә барлыҡҡа килгән ҡыҙғылт көрән матдә. □ Ржавчина. Ыржа ҡаплаған. Ыржа ашай. Ыржа төшә.
ЫРЖА II (Р.: мгла; И.: haze; T.: sis) и. диал.
1. Эҫелә ерҙән күтәрелгән төтөн һымаҡ йылы пар; монар, рәшә. □ Мгла, сухой туман. Ыржа ҡуйылана.
2. Бик алыҫта, офоҡта күк күкрәмәй генә ялтлаған йәшен уты, ялағай. □ Зарница. Игенде еткерә торған ыржа. Ыржа уйнай.
ЫРЖАЙТЫУ (ыржайт ) (Р.: скалить; И.: grin; T.: sırıtmak) ҡ.
1. Иренде асып, теште күрһәтеү. □ Скалить, оскаливать. Ыржайтып ҡуйыу. ■ Ҡешеләр уны-быны аңғарып өлгөргәнсе, һунар эте, тештәрен ыржайтып, Юнирға ташланды. Л. Яҡшыбаева. Ян-яҡтан ҡамауға алынған көсөктәр .. ап-аҡ, әле генә үҫешеп килгән тештәрен ыржайтып, йән эйәләренә ырылдауҙан башҡа ҡаршылыҡ күрһәтә алмайҙар ине. С. Ильясов.
92
ған. Т. Ғарипова. Ят кеше .. кинәт ырғып, Саръяндың муйынынан быуып алды. Ә. Байрамов. [Егет] ажғырып килеп өҫтөнә ырғығанда, [Хәйрулла] ҡапыл ғына аяҡ салып, уҫлапты тәкмәстереп ебәрҙе. Д. Бүләков.
3. Үҙ-үҙеңде аҫҡа, тышҡа йәки ниҙеңдер эсенә ташлау, ташланыу. □ Бросаться, кидаться. Утҡа ырғыу. Ҡосаҡҡа ырғыу. ■ Ҡәфиә ҡысҡырып ебәрҙе лә бар көсөнә йылғаға ырғыны. Р. Солтангәрәев. Сәсәп йығылған ҡатынды күтәреп алып, Яубаҫаров тышҡа ырғыны. Д. Бүләков.
4. Аяҡ менән ергә тейә-тейә, юғарыға ынтылған хәрәкәттәр яһау; һикереү. □ Прыгать, подпрыгивать. Ырғып менеү ■ Тимертырнаҡ ур башланған тарафҡа табан ике тапҡыр ынтылып ырғыны. Ә. Үтәбай. Күҙ асып йомған арала ул [Арыҫлан] эйәр өҫтөнә ырғыны, аяғын өҙәңгеләп, йәтешләп ултырып алды. Ғ. Дәүләтшин.
5. Ҡапыл ысҡынып йәки ҡаҡлығып ситкә атылыу. □ Отскакивать (ударившись обо что-л.). ■ Ҡаты гөпөлдәүҙән өҫтәлдәге төпсөк һауыты урынында ырғып китте. Р. Вәлиев. [Емештең] өс китабы өс яҡҡа ырғыны.
3. Биишева.
6. диал. Эстән, төптән көс менән атлығыу; урғылыу. □ Бить ключом. Һыу метр ярымға ырғый.
ЫРҘАНДАҠ с. диал. ҡар. ырғандаҡ 1. Ырҙандаҡ ҡыҙ.
ЫРҘЫН (Р.: гумно, ток; И.: thrashingfloor; Т.: harman) и.
1. Ашлыҡ һуғып, таҙартып эш итә торған таҡыр майҙанлы урын. □ Гумно, ток. Япмалы ырҙын. Ырҙындағы иген. ■ Юлдаш .. ырҙындан пунктҡа арыш ташышып йөрөргә тип уйлағайны ла, Ҡыҙырас теләмәне.
3. Биишева. Әллә ни тиклем майҙанды алып ятҡан механикалаштырылған ырҙында йәнле эш бара. X. Ғиләжев. Улар [Әхмәдиәр һәм Әбдрафиҡ] ҡара таңдан алып шәфәҡ ҡыҙыллығы бөткәнсе ырҙында иген иләне. Р. Өмөтбаев. • Ырҙыныңда булмаһа, келәтеңдә лә булмаҫ. Әйтем. Ырҙында илле кешегә эш табыла, тиле кешегә эш табылмай. Мәҡәл. Һабанда тирләмәһәң, ырҙында сирләрһең. Мәҡәл.
2. диал. Кәртә артындағы баҡса; картуф баҡсаһы. □ Огород. ■ Иртәнгә елендәренә шифалы һөт йыйылһын өсөн, бала-саға һыйырҙарҙы ырҙын артына ашарға алып сыға. И. Абдуллин. Ләкин ҡарттың ырҙыны артында ялтырап ятҡан һыу өҫтөн күргәс, [Ҡасимовтың] кәйефе күтәрелде. В. Исхаҡов.
ЫРҘЫН ТАБАҒЫ (Р.: ток (на гумне)’, И.: thrashing-floor; Т.: harman) и.
Ашлыҡ һуға торған таҡыр майҙан. □ Ток (на гумне). Ырҙын табағы ҡарауылсыһы. Ырҙын табағындағы ашлыҡ. ■ Ауылдың .. икенсе осонда, сирәмлектән арыраҡ, ябыулы ырҙын табағы күренә. Ә. Байрамов. Ауыл осондағы ырҙын табағы көн-төн геүләп торҙо. Р. Низамов.
ЫРҘЫУАН (Р.: рыдван; И.: shandrydan; T.: eski moda üstü tenteli küçük gezinti arabası) и. диал.
Кәлтә арбаһы. □ Рыдван, сноповозка. Ырҙыуан тәгәрмәсе. Ырҙыуандағы йөк.
ЫРЖА I [рус. ржа\ (Р.: ржавчина; И.: rust; T.: jenk) и. диал. ҡар. тут.
Дым, дымлы һауа тәьҫиренән тимерҙә барлыҡҡа килгән ҡыҙғылт көрән матдә. □ Ржавчина. Ыржа ҡаплаған. Ыржа ашай. Ыржа төшә.
ЫРЖА II (Р.: мгла; И.: haze; T.: sis) и. диал.
1. Эҫелә ерҙән күтәрелгән төтөн һымаҡ йылы пар; монар, рәшә. □ Мгла, сухой туман. Ыржа ҡуйылана.
2. Бик алыҫта, офоҡта күк күкрәмәй генә ялтлаған йәшен уты, ялағай. □ Зарница. Игенде еткерә торған ыржа. Ыржа уйнай.
ЫРЖАЙТЫУ (ыржайт ) (Р.: скалить; И.: grin; T.: sırıtmak) ҡ.
1. Иренде асып, теште күрһәтеү. □ Скалить, оскаливать. Ыржайтып ҡуйыу. ■ Ҡешеләр уны-быны аңғарып өлгөргәнсе, һунар эте, тештәрен ыржайтып, Юнирға ташланды. Л. Яҡшыбаева. Ян-яҡтан ҡамауға алынған көсөктәр .. ап-аҡ, әле генә үҫешеп килгән тештәрен ыржайтып, йән эйәләренә ырылдауҙан башҡа ҡаршылыҡ күрһәтә алмайҙар ине. С. Ильясов.
92