Академический словарь башкирского языка. Том II. Страница 263
Поиск по словарям
БИЛ АУЫРТЫУ
3. Нимәнеңдер уйылыңҡырап йәки нәҙегәйеңкерәп торған урта өлөшө. □ Седловина, середина (суженный посередине). Тауҙың биле. Танау биле. Билле перэник. Кырандастың биле. ■ Билле перэник ашарға тугел, икмәк ашарға бара торғайныҡ Ишембайға. И. Нурғәлиев.
4. диал. ҡар. билтер.
♦ Билдән алыу көрәштә билдән алыу.
□ Схватить за пояс (в борьбе). Бил биреү көрәштә еңелеү. □ Проиграть (в борьбе). Бил бөгөү 1) бик тырышып, көс түгеп эшләү. □ Трудиться; 2) кемгә булһа ла хеҙмәт итеү. □ Гнуть спину. ■ Билде бөкмәй, кукрәк көсөн тукмәй, бер кемгә лә килмәй бер тин дә. Д. Юлтый. Билгә һуғыу ҡыйынлыҡ килтереү, тотҡарлыҡ яһау. □ Препятствовать, воспрепятствовать чему, тормозить что. ■ Бигерәк тә Әхмәҙиҙең китеуе билгә һуҡты. Совет эшен яҡшы алып бара ине ул. һ. Дәүләтшина. Билде биштән быуып ҙур ихласлыҡ, дәрт һалып. □ Взяться за что-л. с большим желанием. ■ [Сабира:] Беҙ билде биштән быуып ҡоҙа-ҡоҙағыйҙарҙы һыйларбыҙ. Һ. Дәүләтшина. Билде быуыу 1) ҙур теләк менән берәй эшкә әҙерләнеү.
□ Взяться за что-л. с большим желанием; 2) хәл ҡылымдың -п формаһы менән килгәндә, эшкә ихласлыҡ, дәрт менән тотоноу мәғәнәһен бирә. □ Взяться за что-л. с большим желанием, душевным подъёмом.
■ [Йәнбикә — иренә:] Кешеләрҙең ирҙәре бил быуып, ер һелкетеп эшләп йөрөй. Ҡ. Даян. Биле ер күрмәгән көрәштә һис еңелмәгән, көслө, батыр. □ Непобедимый, сильный, богатырь. ■ Сәлмән батыр биле ер курмәгән, Бәхтейәрҙе кеше уҙмаған, .. шөһрәт алған ике уҙаман. Ҡ. Даян. Биле ныҡ көслө, мыҡты. □ Сильный, крепкий. Бил яҙмай туҡтай белмәй, ял итмәй {ниҙер эшләу).
□ Работать, не разгибая спины. Я Көйҙөрөп барған ҡояш нурҙары аҫтында ураҡсылар бил яҙмай арыш ура. Б. Хәсән. Биш билле биш ҡыйыҡ ҡуйып тегелгән. □ Пятиклинка.
■ Таиба ҡоҙағый [Емешкә] биш билле ҡыҙыл соға камзул тегеп кейҙерҙе. 3. Биишева.
БИЛАБИАЛЬ [рус. < лат. би ‘ике’ + labialis ‘иренле’] с. лингв, ҡар. ике ирен.
БИЛАҒАЙ (Р.: болтун; И.: babbler; Т.: geveze) с. диал.
Күп һөйләүсе. □ Болтун. Билағай кеше.
БИЛАЙ и. диал. ҡар. сәйгүн.
БИЛАЛА (Р: луговой лунь; И.: harrier; T.: bozkır delicesi) и. зоол.
1. Ҡарға ҙурлыҡ, киң оҙон ҡанатлы, тар оҙон ҡойроҡло, ҡорһағы буй өҙөк һыҙыҡлы йыртҡыс ҡош {тубәндән оса). □ Луговой лунь. (лат. Circus pugargus).
2. диал. ҡар. көйгәнәк 1.
3. диал. ҡар. мүктәрге.
БИ Л АЛ Л АР (Р: название родового подразделения башкир; И.: name of a Bashkir clanal subdivision; T.: bir Başkurt soyunun ismi) и. этн.
Ҡарый-ҡыпсаҡ ырыуы араһы. □ Билал-лар {родовое подразделение башкир рода ка-рый-кыпчак).
БИЛАЛЫЙ и. зоол. диал. ҡар. билала 1. Бер урында ҡанат ҡағып, табыш куҙләй би-лалый.
БИЛ АРҠАНЫ (Р: толстая верёвка; И.: thick rope; T: kalın ip) u.
Тирмәнең урта тапҡырынан уратып тарттырып ҡуя торған бау; биллек. □ Толстая верёвка для перетягивания средней части юрты.
БИЛАТЕРАЛЬ [рус. < лат. би ‘ике’ + lateralis ‘ҡабырғалағы, ситтәге’] (Р: билатеральный; И.: bilateral; T: iki kenarlı) c.
1. Ике яҡлы. □ Билатеральный. Билатераль симметрия. Билатераль килешеу.
2. лингв. Йомшаҡ аңҡауға күтәрелгән телдең ике яғынан һауа ағымы ярҙамында яһалған (тартынҡы өн). □ Билатеральный. Билатераль тартынҡы.
БИЛ АУЫРТЫУ (бил ауырт-) (Р: поясничная боль; И.: back pain; T: bel ağrısı) ҡ.
Арҡа мейеһе эшмәкәрлегенең боҙо-лоуына бәйле бил тәңгәлендәге ауыртыу. □ Поясничная боль. ■ Бил ауыртһа, игеҙ баланан йәки игеҙ тапҡан әсәнән өс тапҡыр типтерәләр. Экспедиция материалдарынан.
263
3. Нимәнеңдер уйылыңҡырап йәки нәҙегәйеңкерәп торған урта өлөшө. □ Седловина, середина (суженный посередине). Тауҙың биле. Танау биле. Билле перэник. Кырандастың биле. ■ Билле перэник ашарға тугел, икмәк ашарға бара торғайныҡ Ишембайға. И. Нурғәлиев.
4. диал. ҡар. билтер.
♦ Билдән алыу көрәштә билдән алыу.
□ Схватить за пояс (в борьбе). Бил биреү көрәштә еңелеү. □ Проиграть (в борьбе). Бил бөгөү 1) бик тырышып, көс түгеп эшләү. □ Трудиться; 2) кемгә булһа ла хеҙмәт итеү. □ Гнуть спину. ■ Билде бөкмәй, кукрәк көсөн тукмәй, бер кемгә лә килмәй бер тин дә. Д. Юлтый. Билгә һуғыу ҡыйынлыҡ килтереү, тотҡарлыҡ яһау. □ Препятствовать, воспрепятствовать чему, тормозить что. ■ Бигерәк тә Әхмәҙиҙең китеуе билгә һуҡты. Совет эшен яҡшы алып бара ине ул. һ. Дәүләтшина. Билде биштән быуып ҙур ихласлыҡ, дәрт һалып. □ Взяться за что-л. с большим желанием. ■ [Сабира:] Беҙ билде биштән быуып ҡоҙа-ҡоҙағыйҙарҙы һыйларбыҙ. Һ. Дәүләтшина. Билде быуыу 1) ҙур теләк менән берәй эшкә әҙерләнеү.
□ Взяться за что-л. с большим желанием; 2) хәл ҡылымдың -п формаһы менән килгәндә, эшкә ихласлыҡ, дәрт менән тотоноу мәғәнәһен бирә. □ Взяться за что-л. с большим желанием, душевным подъёмом.
■ [Йәнбикә — иренә:] Кешеләрҙең ирҙәре бил быуып, ер һелкетеп эшләп йөрөй. Ҡ. Даян. Биле ер күрмәгән көрәштә һис еңелмәгән, көслө, батыр. □ Непобедимый, сильный, богатырь. ■ Сәлмән батыр биле ер курмәгән, Бәхтейәрҙе кеше уҙмаған, .. шөһрәт алған ике уҙаман. Ҡ. Даян. Биле ныҡ көслө, мыҡты. □ Сильный, крепкий. Бил яҙмай туҡтай белмәй, ял итмәй {ниҙер эшләу).
□ Работать, не разгибая спины. Я Көйҙөрөп барған ҡояш нурҙары аҫтында ураҡсылар бил яҙмай арыш ура. Б. Хәсән. Биш билле биш ҡыйыҡ ҡуйып тегелгән. □ Пятиклинка.
■ Таиба ҡоҙағый [Емешкә] биш билле ҡыҙыл соға камзул тегеп кейҙерҙе. 3. Биишева.
БИЛАБИАЛЬ [рус. < лат. би ‘ике’ + labialis ‘иренле’] с. лингв, ҡар. ике ирен.
БИЛАҒАЙ (Р.: болтун; И.: babbler; Т.: geveze) с. диал.
Күп һөйләүсе. □ Болтун. Билағай кеше.
БИЛАЙ и. диал. ҡар. сәйгүн.
БИЛАЛА (Р: луговой лунь; И.: harrier; T.: bozkır delicesi) и. зоол.
1. Ҡарға ҙурлыҡ, киң оҙон ҡанатлы, тар оҙон ҡойроҡло, ҡорһағы буй өҙөк һыҙыҡлы йыртҡыс ҡош {тубәндән оса). □ Луговой лунь. (лат. Circus pugargus).
2. диал. ҡар. көйгәнәк 1.
3. диал. ҡар. мүктәрге.
БИ Л АЛ Л АР (Р: название родового подразделения башкир; И.: name of a Bashkir clanal subdivision; T.: bir Başkurt soyunun ismi) и. этн.
Ҡарый-ҡыпсаҡ ырыуы араһы. □ Билал-лар {родовое подразделение башкир рода ка-рый-кыпчак).
БИЛАЛЫЙ и. зоол. диал. ҡар. билала 1. Бер урында ҡанат ҡағып, табыш куҙләй би-лалый.
БИЛ АРҠАНЫ (Р: толстая верёвка; И.: thick rope; T: kalın ip) u.
Тирмәнең урта тапҡырынан уратып тарттырып ҡуя торған бау; биллек. □ Толстая верёвка для перетягивания средней части юрты.
БИЛАТЕРАЛЬ [рус. < лат. би ‘ике’ + lateralis ‘ҡабырғалағы, ситтәге’] (Р: билатеральный; И.: bilateral; T: iki kenarlı) c.
1. Ике яҡлы. □ Билатеральный. Билатераль симметрия. Билатераль килешеу.
2. лингв. Йомшаҡ аңҡауға күтәрелгән телдең ике яғынан һауа ағымы ярҙамында яһалған (тартынҡы өн). □ Билатеральный. Билатераль тартынҡы.
БИЛ АУЫРТЫУ (бил ауырт-) (Р: поясничная боль; И.: back pain; T: bel ağrısı) ҡ.
Арҡа мейеһе эшмәкәрлегенең боҙо-лоуына бәйле бил тәңгәлендәге ауыртыу. □ Поясничная боль. ■ Бил ауыртһа, игеҙ баланан йәки игеҙ тапҡан әсәнән өс тапҡыр типтерәләр. Экспедиция материалдарынан.
263