Академический словарь башкирского языка. Том IV. Страница 237
Поиск по словарям
ЙЫРТЫУ
ЙЫРТТЫРЫУ (йырттыр-) ҡ. йөкм. ҡар. йыртыу, понуд. от йыртыу. Йыртыш йырт-тырыу. ■ [Мулла:] Әҙәпле ҡыҙымдың хижабын йырттырып, йыһан гиҙҙереп, кәмит уйнатып йөрөр хәлем юҡ. И. Насыри. Улар [малайҙар] приказчик килгәнгә ҡәҙәр ук, аяҡтарын ҡамылдан йырттыра-йырттыра, башаҡ супләйҙәр ҙә ата-әсәләренә килтереп бирәләр. Һ. Дәүләтшина.
ЙЫРТЫҠ I [боронғо төрки йырт-}(Р:. рваный; И.: torn; T.: yırtılmış) с.
Эләгеп, тартылып һ. б. сәбәп менән айырылған, тишекле булған. □ Рваный, драный, порванный. Йыртыҡ ҡағыҙ. Йыртыҡ дәфтәр. ■ Календарҙың бите йыртыҡ. Кағыҙ ҡалды артыҡ-бортоҡ. Т. Искәндәриә. Ғөбәйҙең .. пинжәк-салбары, кулдәге йыуылған, утекләнгән, йыртыҡ ерҙәре ямалған. Ә. Хәкимов. Бер нисә көн уткәс, ҡырылған башына узбәк эшләпәһе, аяғына йыртыҡ ботинка, өҫтөнә буйлы-буйлы ебәк тышлы халат кейгән, дөм ҡара янған Таһир комиссия ағзалары алдына килеп баҫа. Р. Өмөтбаев. • Йыртыҡ кейем ямаулыҡ өсөн яҡшы. Мәҡәл. Һыуыҡ төлкө тунлы кешегә сәләм бирә, йыртыҡ тунлы кешенең ҡуйынына инә. Мәҡәл.
ЙЫРТЫҠ II (йыртығы) [боронғо төрки йырт-} (Р: дыра; И.: hole; T.: delik) и.
1. Йыртылған урын. □ Дыра, прореха. Йыртыҡты тегеп ҡуйыу. Йыртыҡ ни ҙә, тишек ни. ■ Йәғҙә кулдәктең йыртығын тегергә тотондо. Ә. Хәкимов. Кайһы ваҡыт аҡһыл болоттар йыртығынан ҡояш куренеп тора. А. Таһиров. Көҙгө кук кукрәй иренеп кенә, серек сепрәк, гуйә, йыртыла. Сепрәк йыртығынан елбер-елбер ямғыр ебе ергә тартыла. Р. Ғарипов. • Ҙур йыртыҡты бәләкәй ямау ҡапламай. Мәҡәл. Ике ауырыу бергә килһә — әжәлеңдең еткәне, ике йыртыҡ бергә килһә — абруйыңдың киткәне. Мәҡәл. Йыртыҡ ҙурайһа, ямаулыҡ етмәй. Мәҡәл. Йыртыҡ тишектән көлгән. Мәҡәл. Йыртыҡты ямаһаң да беленә, ҡаплаһаң да куренә. Мәҡәл. Теләнсе оятын кеҫәһенә һалған, ул да йыртығынан төшөп ҡалған. Мәҡәл. Тишеккә — тығын, йыртыҡҡа — ямау. Мәҡәл.
2. кусм. Етешһеҙлек, кәмселек. □ Изъян, недостаток. Йыртыҡ табыу. ■ Ай-Һай, шаштырыбыраҡ ебәрҙе тугелме [Гөлъямал апай]? Мин йырҙың йыртығын табам. М. Кәрим. Сәсән дә, Зөмрәттең ни уйлауын һиҙенгән һымаҡ: «Йырыма упкәләмә, бикә. Йырҙың йыртығы юҡ. Йәнә... һин уҙебеҙҙеке бит...» — тип йыуата. Ә. Хәкимов.
ЙЫРТЫҠАЙ с. диал. ҡар. ҡыйпысыҡ. Йыртыҡай кеше. Йыртыҡайға әйләнеу.
ЙЫРТЫҠАЙЛАНЫУ (йыртыҡайлан-) ҡ. диал. ҡар. ҡыйпысыҡланыу.
ЙЫРТЫҠ-БОРТОҠ (йыртыҡ-борто-ғо) (Р: рваньё; И.: rags; T: paçavralar) и. йыйн.
Алама әйберҙәр, алам-һалам, сепрәк-сапраҡ. □ Рваньё, тряпьё. / Рваный, порванный. Йыртыҡ-бортоҡто ташлау.
ЙЫРТЫЛЫУ (йыртыл-) (Р: рваться; И.: tear; break; T: yırtılmak) ҡ.
1. Эләгеп, тартылып һ. б. сәбәп менән айырылыу, тишекле булыу (йоҡа, йомшаҡ нәмәгә ҡарата). □ Рваться, разрываться. Кулдәк йыртылыу. Эләгеп йыртылыу. Йыртылып ҡалыу. ■ Шул ваҡыт нимәлер пыр-р-р итеп йыртылып китте. М. Кәрим. Ғәйзулла .. ергә һикерҙе, һикергәндә, ҡайын ботағына эләгеп, ыштанының балағы йыртылды. Я. Хамматов. Ағас араһынан өҫ-башы йыртылып, әҙәм ҡарағыһыҙ булып бысранып бөткән, ҡобараһы осҡан Вася килеп сыҡты. Ә. Хәкимов • Ир улде — итәк йыртылды. Мәҡәл. Иҫке тун эт өрһә лә йыртыла. Мәҡәл. Йыртылһа, ямауы өҫтөндә. Мәҡәл. Эт талашыр, тиреһе йыртылмаҫ. Мәҡәл. Ҡуяндың тиреһе эт өргән һайын йыртыла. Әйтем.
2. кусм. Бер берәмектән бер нисә тармаҡҡа бүленеү, айырылыу. □ Рваться, разрываться. ■ Бер-бер артлы өҙлөкһөҙ кусеп барған болоттар ҡапыл уртаға йыртылалар ҙа, йәнә ҡушылалар. Т. Хәйбуллин.
ЙЫРТЫНЫУ (йыртып-) (Р: перестараться; И.: overdo it; T: fazla gayret göstermek) ҡ.
Артыҡ тырышыу, кәрәгенән тыш тырышыу. □ Перестараться, лезть из кожи вон. Ныҡ йыртыныу. Аяҡ салырға йыртына.
ЙЫРТЫУ (йырт-) [боронғо төрки йырт-} (Р: рвать; И.: tear; T.: yırtmak) ҡ.
237
ЙЫРТТЫРЫУ (йырттыр-) ҡ. йөкм. ҡар. йыртыу, понуд. от йыртыу. Йыртыш йырт-тырыу. ■ [Мулла:] Әҙәпле ҡыҙымдың хижабын йырттырып, йыһан гиҙҙереп, кәмит уйнатып йөрөр хәлем юҡ. И. Насыри. Улар [малайҙар] приказчик килгәнгә ҡәҙәр ук, аяҡтарын ҡамылдан йырттыра-йырттыра, башаҡ супләйҙәр ҙә ата-әсәләренә килтереп бирәләр. Һ. Дәүләтшина.
ЙЫРТЫҠ I [боронғо төрки йырт-}(Р:. рваный; И.: torn; T.: yırtılmış) с.
Эләгеп, тартылып һ. б. сәбәп менән айырылған, тишекле булған. □ Рваный, драный, порванный. Йыртыҡ ҡағыҙ. Йыртыҡ дәфтәр. ■ Календарҙың бите йыртыҡ. Кағыҙ ҡалды артыҡ-бортоҡ. Т. Искәндәриә. Ғөбәйҙең .. пинжәк-салбары, кулдәге йыуылған, утекләнгән, йыртыҡ ерҙәре ямалған. Ә. Хәкимов. Бер нисә көн уткәс, ҡырылған башына узбәк эшләпәһе, аяғына йыртыҡ ботинка, өҫтөнә буйлы-буйлы ебәк тышлы халат кейгән, дөм ҡара янған Таһир комиссия ағзалары алдына килеп баҫа. Р. Өмөтбаев. • Йыртыҡ кейем ямаулыҡ өсөн яҡшы. Мәҡәл. Һыуыҡ төлкө тунлы кешегә сәләм бирә, йыртыҡ тунлы кешенең ҡуйынына инә. Мәҡәл.
ЙЫРТЫҠ II (йыртығы) [боронғо төрки йырт-} (Р: дыра; И.: hole; T.: delik) и.
1. Йыртылған урын. □ Дыра, прореха. Йыртыҡты тегеп ҡуйыу. Йыртыҡ ни ҙә, тишек ни. ■ Йәғҙә кулдәктең йыртығын тегергә тотондо. Ә. Хәкимов. Кайһы ваҡыт аҡһыл болоттар йыртығынан ҡояш куренеп тора. А. Таһиров. Көҙгө кук кукрәй иренеп кенә, серек сепрәк, гуйә, йыртыла. Сепрәк йыртығынан елбер-елбер ямғыр ебе ергә тартыла. Р. Ғарипов. • Ҙур йыртыҡты бәләкәй ямау ҡапламай. Мәҡәл. Ике ауырыу бергә килһә — әжәлеңдең еткәне, ике йыртыҡ бергә килһә — абруйыңдың киткәне. Мәҡәл. Йыртыҡ ҙурайһа, ямаулыҡ етмәй. Мәҡәл. Йыртыҡ тишектән көлгән. Мәҡәл. Йыртыҡты ямаһаң да беленә, ҡаплаһаң да куренә. Мәҡәл. Теләнсе оятын кеҫәһенә һалған, ул да йыртығынан төшөп ҡалған. Мәҡәл. Тишеккә — тығын, йыртыҡҡа — ямау. Мәҡәл.
2. кусм. Етешһеҙлек, кәмселек. □ Изъян, недостаток. Йыртыҡ табыу. ■ Ай-Һай, шаштырыбыраҡ ебәрҙе тугелме [Гөлъямал апай]? Мин йырҙың йыртығын табам. М. Кәрим. Сәсән дә, Зөмрәттең ни уйлауын һиҙенгән һымаҡ: «Йырыма упкәләмә, бикә. Йырҙың йыртығы юҡ. Йәнә... һин уҙебеҙҙеке бит...» — тип йыуата. Ә. Хәкимов.
ЙЫРТЫҠАЙ с. диал. ҡар. ҡыйпысыҡ. Йыртыҡай кеше. Йыртыҡайға әйләнеу.
ЙЫРТЫҠАЙЛАНЫУ (йыртыҡайлан-) ҡ. диал. ҡар. ҡыйпысыҡланыу.
ЙЫРТЫҠ-БОРТОҠ (йыртыҡ-борто-ғо) (Р: рваньё; И.: rags; T: paçavralar) и. йыйн.
Алама әйберҙәр, алам-һалам, сепрәк-сапраҡ. □ Рваньё, тряпьё. / Рваный, порванный. Йыртыҡ-бортоҡто ташлау.
ЙЫРТЫЛЫУ (йыртыл-) (Р: рваться; И.: tear; break; T: yırtılmak) ҡ.
1. Эләгеп, тартылып һ. б. сәбәп менән айырылыу, тишекле булыу (йоҡа, йомшаҡ нәмәгә ҡарата). □ Рваться, разрываться. Кулдәк йыртылыу. Эләгеп йыртылыу. Йыртылып ҡалыу. ■ Шул ваҡыт нимәлер пыр-р-р итеп йыртылып китте. М. Кәрим. Ғәйзулла .. ергә һикерҙе, һикергәндә, ҡайын ботағына эләгеп, ыштанының балағы йыртылды. Я. Хамматов. Ағас араһынан өҫ-башы йыртылып, әҙәм ҡарағыһыҙ булып бысранып бөткән, ҡобараһы осҡан Вася килеп сыҡты. Ә. Хәкимов • Ир улде — итәк йыртылды. Мәҡәл. Иҫке тун эт өрһә лә йыртыла. Мәҡәл. Йыртылһа, ямауы өҫтөндә. Мәҡәл. Эт талашыр, тиреһе йыртылмаҫ. Мәҡәл. Ҡуяндың тиреһе эт өргән һайын йыртыла. Әйтем.
2. кусм. Бер берәмектән бер нисә тармаҡҡа бүленеү, айырылыу. □ Рваться, разрываться. ■ Бер-бер артлы өҙлөкһөҙ кусеп барған болоттар ҡапыл уртаға йыртылалар ҙа, йәнә ҡушылалар. Т. Хәйбуллин.
ЙЫРТЫНЫУ (йыртып-) (Р: перестараться; И.: overdo it; T: fazla gayret göstermek) ҡ.
Артыҡ тырышыу, кәрәгенән тыш тырышыу. □ Перестараться, лезть из кожи вон. Ныҡ йыртыныу. Аяҡ салырға йыртына.
ЙЫРТЫУ (йырт-) [боронғо төрки йырт-} (Р: рвать; И.: tear; T.: yırtmak) ҡ.
237