Академический словарь башкирского языка. Том IV. Страница 238
Поиск по словарям
ЙЫРТЫШ
1. Эләктереп, тартып айырыу, киҫәктәргә бүлеү, өҙөү (ҡағыҙ, туҡыма кеуек нәмәләрҙе). □ Рвать, порвать, разорвать. Итәкте йыртыу. Ҡағыҙҙы йыртыу. Йыртып алыу. Йыртып сығарыу. ■ [Профессор] барлыҡ партитураны йомарлап, киҫәктәргә йыртып, Мәҙинәнең йөҙөнә ырғыта башланы. Т. Ғарипова. [Новиков] тәҙрә төбөндәге яҙа башлаған хатын йыртып, тәҙрә арҡыры ырғытты. Д. Юлтый. Нуриханов кеҫәһенән блокнот алып, ҡағыҙ яҙҙы ла уны йыртып Зөфәргә тотторҙо. Д. Бүләков. ® Ашымды йотоп ултырыр, ашъяулығымды йыртып ултырыр. Мәҡәл. Ҡоро ҡашыҡ ауыҙ йырта. Мәҡәл. Торна йомортҡа һалһа, ҡауҙы эсен йыртыр. Мәҡәл. Эт этлеген итер, итәк-еңде йыртыр. Мәҡәл. Эт этлеген итте, тун сабыуын йыртты. Мәҡәл.
2. кусм. Ҡапыл һәм киҫкен рәүештә тынлыҡты, ҡараңғылыҡты һ. б. боҙоу (киҫкен тауыш, ныҡ яҡты һ.б. ҡарата). □ Порвать, разорвать; нарушать. ■ Елгәргес, ҡалын төн пәрҙәләрен йыртып, алыҫтарға уҙенең тауышын сәсә. И. Насыри. Баҫыуҙа, уттарын баҙлатып, бер-береһенә эйәрешеп, ҡараңғылыҡты йыртып, тракторҙар мәж килә. «Йәшлек», 21 май 2009.
3. Осло үткер нәмә менән йырып, эҙ һалыу, йырғыслау, ярыу. □ Рвать (острым предметом); бороздить. ■ [Һуҡа бабай], ерҙе йыртып, өҙгәләп, ыҙан буйын һыҙғылап,.. купме ерҙәр һөрһәң дә, ашлыҡтарың уңманы. Д. Юлтый. Йөҙәр йылдар буйына кеше ҡулы теймәгән тау биттәрен быйыл ҡабан йырта башланы. Ә. Бикчәнтәев.
♦ Ер йыртып ҡысҡырыу (йәки илау) бар көсөнә аҡырыу, үкереп илау. □ Диким голосом кричать, орать; плакать навзрыд. Йөҙ<өн> йыртыу кемделер оятҡа ҡалдырыу, кәмһетеү. □ Позорить, унижать (в присутствии кого-л.). И Ваҡытлы матбуғат биттәрендә тупаҫ сығыштар, йөҙ йыртыу, ғәйепләу материалдары кубәйә. «Башҡортостан уҡытыусыһы» № 10, 2011. • Йөҙәуҙең йөҙөн йыртма. Мәҡәл.
ЙЫРТЫШ I (Р: обрядовый кусок ткани; И.: piece of fabric used in Bashkir wedding rites; T: kumaş parçası) и. этн.
1. Кейәү кеше ҡыҙға ҡушылғанда, йырта баҫып, бүләк өләшеп инеп китер өсөн ике яҡтан ишеккә арҡыры тотоп тора торған аршын самаһы туҡыма (йыртылған остары тотҡан ҡыҙҙарҙың уҙенә була). □ Обрядовый кусок ткани, которым загораживают жениху путь к невесте; жених, одарив родственников, наступает на ткань и, разорвав её пополам, входит в дом к невесте. Йыртыш йыртыу. ■ [Ҡыҙҙар:] Әйҙә, еҙнә, кил әле, йыртыш йыртып уҙырға. Еҙнә, һиңә урын йәйҙек, буләк биреп инергә. Ҡ. Даян.
2. Төп ҡоҙағый туйҙа өләшә торған тартар ғына туҡыма йәки башҡа бүләк (өләшкәндә ҡоҙалар яғының еңгәләре, ҡыҙҙары таҡмаҡ әйтеп тора). □ Подарки, раздаваемые свахой на свадьбе. is Ҡулына туй йыртышы төшмәгән кеше ҡалырға тейеш тугел туйҙа. Халыҡ ижадынан. Беҙгә килгән ҡоҙаларҙың еккән аттары ҡола. Йыртыш һорай тип көлмәгеҙ — борондан ҡалған йола. Халыҡ йырынан. [Асия:] Йә, балалар, һеҙ Гөлзифаларҙы ҡаршылағыҙ. Мин йыртыш әҙерләйем. М. Буранғолов. ® Ағай-эненең тартышы — туй буләге йыртышы. Мәҡәл.
3. Мәрхүмдең әсәндә, етеһендә, ҡырҡында таратыла торған еп менән туҡыма киҫәге. □ Кусок ткани с нитками, раздаваемый на 3, 7, 40 дни после смерти человека.
ЙЫРТЫШ II с. диал. ҡар. ҡыйпысыҡ.
ЙЫРТЫШ Ш и. диал. зоол. ҡар. этеш. Йыртыш тотоу.
ЙЫРТЫШ БАҪЫУ (йыртыш баҫ-) (Р.: обряд, связанный с первой брачной ночью; И.: Bashkir wedding rite; T: düğün adeti) ҡ. этн.
Никах төнө менән бәйле йола. □ Обряд, связанный с первой брачной ночью. ■ Ҡыҙ янына кергән саҡта егет йыртыш баҫа. Халыҡ ижадынан.
ЙЫРТЫШ ТАРАТЫУ (йыртыш тарат-) (Р: ритуал раздачи ткани; И.: one of Bashkir wedding ceremonies; T.: düğün adeti) ҡ. этн.
Туйҙа тар тауар йәки башҡа бүләк таратыу йолаһы. □ В свадебном обряде ритуал раздачи ткани (в целях умилостивления духов предков). Еңгәйҙәр йыртыш тарата.
238
1. Эләктереп, тартып айырыу, киҫәктәргә бүлеү, өҙөү (ҡағыҙ, туҡыма кеуек нәмәләрҙе). □ Рвать, порвать, разорвать. Итәкте йыртыу. Ҡағыҙҙы йыртыу. Йыртып алыу. Йыртып сығарыу. ■ [Профессор] барлыҡ партитураны йомарлап, киҫәктәргә йыртып, Мәҙинәнең йөҙөнә ырғыта башланы. Т. Ғарипова. [Новиков] тәҙрә төбөндәге яҙа башлаған хатын йыртып, тәҙрә арҡыры ырғытты. Д. Юлтый. Нуриханов кеҫәһенән блокнот алып, ҡағыҙ яҙҙы ла уны йыртып Зөфәргә тотторҙо. Д. Бүләков. ® Ашымды йотоп ултырыр, ашъяулығымды йыртып ултырыр. Мәҡәл. Ҡоро ҡашыҡ ауыҙ йырта. Мәҡәл. Торна йомортҡа һалһа, ҡауҙы эсен йыртыр. Мәҡәл. Эт этлеген итер, итәк-еңде йыртыр. Мәҡәл. Эт этлеген итте, тун сабыуын йыртты. Мәҡәл.
2. кусм. Ҡапыл һәм киҫкен рәүештә тынлыҡты, ҡараңғылыҡты һ. б. боҙоу (киҫкен тауыш, ныҡ яҡты һ.б. ҡарата). □ Порвать, разорвать; нарушать. ■ Елгәргес, ҡалын төн пәрҙәләрен йыртып, алыҫтарға уҙенең тауышын сәсә. И. Насыри. Баҫыуҙа, уттарын баҙлатып, бер-береһенә эйәрешеп, ҡараңғылыҡты йыртып, тракторҙар мәж килә. «Йәшлек», 21 май 2009.
3. Осло үткер нәмә менән йырып, эҙ һалыу, йырғыслау, ярыу. □ Рвать (острым предметом); бороздить. ■ [Һуҡа бабай], ерҙе йыртып, өҙгәләп, ыҙан буйын һыҙғылап,.. купме ерҙәр һөрһәң дә, ашлыҡтарың уңманы. Д. Юлтый. Йөҙәр йылдар буйына кеше ҡулы теймәгән тау биттәрен быйыл ҡабан йырта башланы. Ә. Бикчәнтәев.
♦ Ер йыртып ҡысҡырыу (йәки илау) бар көсөнә аҡырыу, үкереп илау. □ Диким голосом кричать, орать; плакать навзрыд. Йөҙ<өн> йыртыу кемделер оятҡа ҡалдырыу, кәмһетеү. □ Позорить, унижать (в присутствии кого-л.). И Ваҡытлы матбуғат биттәрендә тупаҫ сығыштар, йөҙ йыртыу, ғәйепләу материалдары кубәйә. «Башҡортостан уҡытыусыһы» № 10, 2011. • Йөҙәуҙең йөҙөн йыртма. Мәҡәл.
ЙЫРТЫШ I (Р: обрядовый кусок ткани; И.: piece of fabric used in Bashkir wedding rites; T: kumaş parçası) и. этн.
1. Кейәү кеше ҡыҙға ҡушылғанда, йырта баҫып, бүләк өләшеп инеп китер өсөн ике яҡтан ишеккә арҡыры тотоп тора торған аршын самаһы туҡыма (йыртылған остары тотҡан ҡыҙҙарҙың уҙенә була). □ Обрядовый кусок ткани, которым загораживают жениху путь к невесте; жених, одарив родственников, наступает на ткань и, разорвав её пополам, входит в дом к невесте. Йыртыш йыртыу. ■ [Ҡыҙҙар:] Әйҙә, еҙнә, кил әле, йыртыш йыртып уҙырға. Еҙнә, һиңә урын йәйҙек, буләк биреп инергә. Ҡ. Даян.
2. Төп ҡоҙағый туйҙа өләшә торған тартар ғына туҡыма йәки башҡа бүләк (өләшкәндә ҡоҙалар яғының еңгәләре, ҡыҙҙары таҡмаҡ әйтеп тора). □ Подарки, раздаваемые свахой на свадьбе. is Ҡулына туй йыртышы төшмәгән кеше ҡалырға тейеш тугел туйҙа. Халыҡ ижадынан. Беҙгә килгән ҡоҙаларҙың еккән аттары ҡола. Йыртыш һорай тип көлмәгеҙ — борондан ҡалған йола. Халыҡ йырынан. [Асия:] Йә, балалар, һеҙ Гөлзифаларҙы ҡаршылағыҙ. Мин йыртыш әҙерләйем. М. Буранғолов. ® Ағай-эненең тартышы — туй буләге йыртышы. Мәҡәл.
3. Мәрхүмдең әсәндә, етеһендә, ҡырҡында таратыла торған еп менән туҡыма киҫәге. □ Кусок ткани с нитками, раздаваемый на 3, 7, 40 дни после смерти человека.
ЙЫРТЫШ II с. диал. ҡар. ҡыйпысыҡ.
ЙЫРТЫШ Ш и. диал. зоол. ҡар. этеш. Йыртыш тотоу.
ЙЫРТЫШ БАҪЫУ (йыртыш баҫ-) (Р.: обряд, связанный с первой брачной ночью; И.: Bashkir wedding rite; T: düğün adeti) ҡ. этн.
Никах төнө менән бәйле йола. □ Обряд, связанный с первой брачной ночью. ■ Ҡыҙ янына кергән саҡта егет йыртыш баҫа. Халыҡ ижадынан.
ЙЫРТЫШ ТАРАТЫУ (йыртыш тарат-) (Р: ритуал раздачи ткани; И.: one of Bashkir wedding ceremonies; T.: düğün adeti) ҡ. этн.
Туйҙа тар тауар йәки башҡа бүләк таратыу йолаһы. □ В свадебном обряде ритуал раздачи ткани (в целях умилостивления духов предков). Еңгәйҙәр йыртыш тарата.
238