Академический словарь башкирского языка. Том IV. Страница 239
Поиск по словарям
ЙЫРЫУ
ЙЫРТЫШЫУ (йыртыш-) ҡ. урт. ҡар. йыртыу 1. взаимн. от йыртыу 1.
ЙЫРЫҠ I (Р.: имеющий разрез; И.: having a slit; T: yırmaçlı) c.
Йырылып торған, йырылған. □ Имеющий разрез, с разрезом (на одежде). Йырыҡ итәк. ■ Өҫтөнә йырыҡ итәкле сюртук, башына аҡ тубәле, ҡара тирәле картуз кейгән .. Иван Твердышев, сал төшә башлаған бөҙөркә һаҡалын һыпырып, уткер куҙҙәре менән тирә-йунгә йәһәт кенә ҡарап алды. Ғ. Ибраһимов. [Кәлтей ҡарт:] Анау йырыҡ бәлтә кейеп, йәдит булып, дин боҙоп йөрөгәндәр, тәмәкеһен ҡырын ҡабып, гармун тартып йөрөгән галахтары аҙмы уныц [башҡорттоң]. Д. Юлтый.
ЙЫРЫҠ II (йырығы) (Р.: разрез; И.: slit; T.: yırmaç) и.
1. Йырылып торған урын. □ Разрез, прорез (на одежде). Кулдәктең йырығы. ■ Үҙе [Нажиә] эйелеп, тушендәге кулдәк йырығын Яхияның куҙҙәре алдына ук килтерҙе. А. Таһиров.
2. ҡар. ярыҡ. К Тәҙрә ҡапҡасы йырығынан ҡараңғылыҡты бысаҡ кеуек ярып ингән яҡтылыҡта Ғәшурә шуны шәйләне: өй эсе бола, ҡаралты-тушәк йыйылмаған. Р. ҠолДәүләт.
♦ Йырыҡ ауыҙ бушҡа көлөп торған кешегә әйтелә. □ Рот до ушей (об улыбчивом человеке); хохотун, хохотушка. ■ Ниса апайым сыҙаманы, ике ҡулын бөйөрөнә таянып, теге йырыҡ ауыҙҙар алдына килеп баҫты. М. Кәрим.
ЙЫРЫЛЫУ (йырыл-) ҡ. төш. ҡар. йырыу 1—3. страд, от йырыу 1—3. Канау йырылды. Быуа йырылған. ■ Төн буйына нығытылған быуа икенсе көндө иртәнсәк көслө нефть ағымдарын тота алмай йырылды, нефть тағы ла Ағиҙелгә аға башланы. А. Карнай. Туҙемлектең быуаһы, тим, саҡ йырылмай, килеп етте әрһеҙ ҡунаҡ саҡырылмай. Т. Йосопов. Әйтерһең дә, шулай донъя шаулай, шаулай йылдар, шаулай быуаттар. Тау йылғаһы ташып килһә шулай, быуа йырылыр бит, быуа тар. Р. Ғарипов.
ЙЫРЫН (Р: овражек; И.: small ravine; T: çukur) и.
1. Һыу йырған соҡор. □ Овражек (прорытый водой). Тәрән йырын. Йырын башы. Йырын буйлап ағас ултыртыу. ■ һуҡмаҡ тау билен уратып төшөу менән ҡуйы ағастар ҡаплаған тар ғына йырынға алып инә. 3. Ураҡсин. Тауышынан сыңлап китә киң яландар, йырындар, куректәре кирелгәндә, һыҡтаймы ни йыр-моңдар. Т. Йосопов. Йырындың һайыға барып, ваҡ ҡыуаҡтарҙың һирәкләнеуе, кесерткән шырлығының ботөуе хәтерендә Ирназарҙың. Ә. Хәкимов.
2. диал. ҡар. гөрләүек. Яҙғы йырын көслө була. ■ Шул саҡ быуылып торған йырын асылып киттеме ни. Т. Ғирфанов.
ЙЫРЫНДЫҠ (йырындығы) и. ҡар. йырғанаҡ 1.
ЙЫРЫНТЫ и. ҡар. йырын 1. й Сәйфелмөлөк кескәй йылға ярында, ямғыр һыуы өңөуҙән хасил булған тау йырынтыһына төшөп, ҡоро-һары йәйеп, өҫтөнә һуҙылып ятыр-ятмаҫтан йоҡоға китте. Ә. Хәкимов. [Ҡыҙылғының] буйы йылға шикелле артыҡ киңәймәй һәм тараймай биш-алты саҡрымғаса һуҙыла ла, аҙаҡ йырынты рә-уешенә әйләнеп, Ҡыҙылғы йылғаһына ялғана һәм Ағиҙелгә барып терәлә. Ғ. Хөсәйенов.
ЙЫРЫНЫУ (йырын-) (Р: освобождаться; И.: free oneself (from); T: kurtulmak) ҡ.
Ниндәйҙер эш йәки хәлдән йырып сығыу, нисек тә ҡотолоу; арыныу. □ Освобождаться, избавляться. Хәуефле уйҙарҙан йыры-ныу. Эштән йырыныу. ■ Мин йырынып сыҡмаҫлыҡ шиктәргә баттым. М. Кәрим. [Гөлйөҙөм:] Беҙҙең ни ваҡ балалар менән булашып көн утә, уларҙан тиҙ генә йырынып китеп буламы. Һ. Дәүләтшина.
ЙЫРЫУ (йыр-) [дөйөм төрки йыр-}(Ү:. прорыть; И.: break (through); T: oymak) ҡ.
1. Ниҙелер өңөп, ашап, юл ярыу. □ Прорыть, прокапывать. Канау йырыу. ■ Машина юлда хасил булған бысраҡты йырып сыға алмаҫ булды һәм бөтә тәгәрмәстәренә тиклем һаҙлыҡҡа инеп ултырҙы. Б. Дим. Тракторҙар, ҡырсын тушәлгән ишек алдын иҙеп, йырып, арттарына тағылған дурт һабанды һөйрәп, ҡапҡанан сығып киттеләр. Һ. Дәүләтшина.
239
ЙЫРТЫШЫУ (йыртыш-) ҡ. урт. ҡар. йыртыу 1. взаимн. от йыртыу 1.
ЙЫРЫҠ I (Р.: имеющий разрез; И.: having a slit; T: yırmaçlı) c.
Йырылып торған, йырылған. □ Имеющий разрез, с разрезом (на одежде). Йырыҡ итәк. ■ Өҫтөнә йырыҡ итәкле сюртук, башына аҡ тубәле, ҡара тирәле картуз кейгән .. Иван Твердышев, сал төшә башлаған бөҙөркә һаҡалын һыпырып, уткер куҙҙәре менән тирә-йунгә йәһәт кенә ҡарап алды. Ғ. Ибраһимов. [Кәлтей ҡарт:] Анау йырыҡ бәлтә кейеп, йәдит булып, дин боҙоп йөрөгәндәр, тәмәкеһен ҡырын ҡабып, гармун тартып йөрөгән галахтары аҙмы уныц [башҡорттоң]. Д. Юлтый.
ЙЫРЫҠ II (йырығы) (Р.: разрез; И.: slit; T.: yırmaç) и.
1. Йырылып торған урын. □ Разрез, прорез (на одежде). Кулдәктең йырығы. ■ Үҙе [Нажиә] эйелеп, тушендәге кулдәк йырығын Яхияның куҙҙәре алдына ук килтерҙе. А. Таһиров.
2. ҡар. ярыҡ. К Тәҙрә ҡапҡасы йырығынан ҡараңғылыҡты бысаҡ кеуек ярып ингән яҡтылыҡта Ғәшурә шуны шәйләне: өй эсе бола, ҡаралты-тушәк йыйылмаған. Р. ҠолДәүләт.
♦ Йырыҡ ауыҙ бушҡа көлөп торған кешегә әйтелә. □ Рот до ушей (об улыбчивом человеке); хохотун, хохотушка. ■ Ниса апайым сыҙаманы, ике ҡулын бөйөрөнә таянып, теге йырыҡ ауыҙҙар алдына килеп баҫты. М. Кәрим.
ЙЫРЫЛЫУ (йырыл-) ҡ. төш. ҡар. йырыу 1—3. страд, от йырыу 1—3. Канау йырылды. Быуа йырылған. ■ Төн буйына нығытылған быуа икенсе көндө иртәнсәк көслө нефть ағымдарын тота алмай йырылды, нефть тағы ла Ағиҙелгә аға башланы. А. Карнай. Туҙемлектең быуаһы, тим, саҡ йырылмай, килеп етте әрһеҙ ҡунаҡ саҡырылмай. Т. Йосопов. Әйтерһең дә, шулай донъя шаулай, шаулай йылдар, шаулай быуаттар. Тау йылғаһы ташып килһә шулай, быуа йырылыр бит, быуа тар. Р. Ғарипов.
ЙЫРЫН (Р: овражек; И.: small ravine; T: çukur) и.
1. Һыу йырған соҡор. □ Овражек (прорытый водой). Тәрән йырын. Йырын башы. Йырын буйлап ағас ултыртыу. ■ һуҡмаҡ тау билен уратып төшөу менән ҡуйы ағастар ҡаплаған тар ғына йырынға алып инә. 3. Ураҡсин. Тауышынан сыңлап китә киң яландар, йырындар, куректәре кирелгәндә, һыҡтаймы ни йыр-моңдар. Т. Йосопов. Йырындың һайыға барып, ваҡ ҡыуаҡтарҙың һирәкләнеуе, кесерткән шырлығының ботөуе хәтерендә Ирназарҙың. Ә. Хәкимов.
2. диал. ҡар. гөрләүек. Яҙғы йырын көслө була. ■ Шул саҡ быуылып торған йырын асылып киттеме ни. Т. Ғирфанов.
ЙЫРЫНДЫҠ (йырындығы) и. ҡар. йырғанаҡ 1.
ЙЫРЫНТЫ и. ҡар. йырын 1. й Сәйфелмөлөк кескәй йылға ярында, ямғыр һыуы өңөуҙән хасил булған тау йырынтыһына төшөп, ҡоро-һары йәйеп, өҫтөнә һуҙылып ятыр-ятмаҫтан йоҡоға китте. Ә. Хәкимов. [Ҡыҙылғының] буйы йылға шикелле артыҡ киңәймәй һәм тараймай биш-алты саҡрымғаса һуҙыла ла, аҙаҡ йырынты рә-уешенә әйләнеп, Ҡыҙылғы йылғаһына ялғана һәм Ағиҙелгә барып терәлә. Ғ. Хөсәйенов.
ЙЫРЫНЫУ (йырын-) (Р: освобождаться; И.: free oneself (from); T: kurtulmak) ҡ.
Ниндәйҙер эш йәки хәлдән йырып сығыу, нисек тә ҡотолоу; арыныу. □ Освобождаться, избавляться. Хәуефле уйҙарҙан йыры-ныу. Эштән йырыныу. ■ Мин йырынып сыҡмаҫлыҡ шиктәргә баттым. М. Кәрим. [Гөлйөҙөм:] Беҙҙең ни ваҡ балалар менән булашып көн утә, уларҙан тиҙ генә йырынып китеп буламы. Һ. Дәүләтшина.
ЙЫРЫУ (йыр-) [дөйөм төрки йыр-}(Ү:. прорыть; И.: break (through); T: oymak) ҡ.
1. Ниҙелер өңөп, ашап, юл ярыу. □ Прорыть, прокапывать. Канау йырыу. ■ Машина юлда хасил булған бысраҡты йырып сыға алмаҫ булды һәм бөтә тәгәрмәстәренә тиклем һаҙлыҡҡа инеп ултырҙы. Б. Дим. Тракторҙар, ҡырсын тушәлгән ишек алдын иҙеп, йырып, арттарына тағылған дурт һабанды һөйрәп, ҡапҡанан сығып киттеләр. Һ. Дәүләтшина.
239