Академический словарь башкирского языка. Том IV. Страница 276
Поиск по словарям
йәлдәк
ЙӘЛДӘК II (йәлдәге) и. диал. ҡар. йәлдәү.
ЙӘЛДӘК III (Р.: название одного из родовых подразделений башкир; И.: one of a Bashkir clan name; T: bir Başkurt soyunun ismi) и. этн.
Башҡортостандың төньяҡ-көнбайышында йәшәгән башҡорт ырыуының исеме. □ Название одного из рода башкир, проживающих в северо-западной части Башкортостана. ■ 1937 йылдарҙа Благовещен ерҙәренә Буздәк районы йәлдәк ҡәбиләһе башҡорттары ла кусеп килә. Әйткәндәй, йәлдәк башҡорттары - иц көслө ҡәбиләләрҙең береһе. «Йәйғор», 17 июнь 2010.
ЙӘЛДӘКЛӘНЕҮ (йәлдәклән-) (Р: изворачиваться; И.: dodge; T.: açıkgözlü olmak) ҡ.
Ниндәйҙер хәйлә менән теге йәки был эштән ҡасып ҡалыу. □ Изворачиваться, увёртываться. Һәр эштән йәлдәкләнә.
ЙӘЛДӘТ 1с. ҡар. йәлдәк I. Йәлдәк кеше.
ЙӘЛДӘТ II и. ҡар. йәлдәү.
ЙӘЛДӘҮ (Р: горло, горловина, воронкообразный вход верши; И.: funnel-shaped mouth fish trap; T.: sepetin ağzı) и.
Мурҙаның ауыҙланып, эскә инеп торған өлөшө. □ Воронкообразный вход верши. ■ Йәлдәу тотҡан саҡта ярһып ҡаҡҡан йөрәк, мурҙа өҫкә сыҡҡас, туҡтап ҡалғандай булды: һуҡыр сабаҡ та төшмәгән бит, ис-маһамХ Й. Солтанов.
ЙӘЛЕМБӘТ (Р: название одного из родовых подразделений башкир; И.: one of Bashkir clan names; T.:bir Başkurt soyunun ismi) и. этн.
Юрматы ырыуы аймағы. □ Название одного из родовых подразделений башкир-юрматинцев.
ЙӘЛЕП ИТЕҮ (йәлеп ит-) [ғәр.
‘үҙенә тартыу’] (Р: привлекать; И.: draw, attract; T.: çekmek) ҡ.
Ылыҡтырыу, тартыу. □ Привлекать кого-что к кому-чему, вовлекать кого-что во что, располагать к себе, һуҙгә йәлеп итеу. Эшкә йәлеп итеу. Иғтибарҙы йәлеп итеу. ■ Гәрсә бите ҡапланған булһа ла, уның [ҡыҙҙың] матур ҡыланыштары, һыны, тығыҙ аҡ беләктәре, ҡара янып торған сәсе кенәздең
диҡҡәтен йәлеп итә. И. Насыри. Уның [Зөһрәнең] эшсән һәм шулай аңлы булыуы минең диҡҡәтемде йәлеп итте. М. Ғафури.
ЙӘЛЕП ҠЫЛЫУ (йәлеп ҡыл-) ҡ. ҡар. йәлеп итеү. ■ [Ғәли:] Уның [ҡыҙҙың] мөхәббәтен йәлеп ҡылыр өсөн ни эштәр ҡылманың. М. Ғафури.
ЙӘЛЕПЛЕ с. ҡар. килешле. Йәлепле төҫ. Йәлепле эш. ■ Егеттең ауыҙы һаҡал-мыйыҡ араһында булһа ла, маңлайында бер генә йыйырсыҡ та юҡ — бәлки, шыма, ялтырап торған йәлепле тире. Ғ. Хәйри.
ЙӘЛИЛ [ғәр. ЗД>] (Р: великий; И.: great; T.: çelil) с. иҫк.
1. Тиңдәшһеҙ юғары; бөйөк. □ Великий, величественный. Йәлил Алла. ■ Ғәзиз ата балаһы инем, булдым заил, айырылмаҡты тәҡдир ҡылды мәуләм йәлил. Халыҡ ижадынан.
2. Алланың туҡһан туғыҙ исеменең береһе — Йәлилүн-Яппар. □ Одно из имён Аллаха. ■ Быларҙың оло бабаһы — данлы хәлил, уттарға атты уны Нәмруд яһим, ут эсендә лә һаҡланы уны йәлил: хәлил өсөн утты баҡса ҡылды имде. «Ҡиссаи Йософ». Йәлилдән Ябраилға килде тағы фарман, сәфәргә сыҡты унан, ожмахҡа табан. Ожмахтан алып килде кейем, тәғәм, өҫтөнә кейеп, Йософ ашҡа тотонор имде. «Ҡиссаи Йософ».
ЙӘЛКЕ [рус. жалко] р. хәб. функ. һөйл. ҡар. йәл. Балалар йәлке. ■ [Закир:] Миңә ни барыбер ҙә ул... Тик бына әсәйем генә йәлке...
3. Биишева. [Мәликә:] Бушты һөйләмәҫе, балам... Миңә икегеҙ ҙә тиң, йәлке. Я. Хамматов. Ауылдаш дуҫтарының береһе хатта: «Фашистың томшоғон емерәбеҙ, әй! Йәлке, курмәй ҡалаһың инде», — тип Әхтәмдең ғәрсел куңеленә тоҙ һибеп ебәргән. Ә. Хәкимов.
ЙӘЛЛӘТ [ғәр. (Р: палач; И.: executioner; T: cellat) и. иҫк.
1. Баш киҫеүсе, палач. □ Палач. / Палаческий. Йәлләт ҡылысы. ■ Ҡанаттарын йәйгән яңы быуат, һин уткәрмә уны уҙ туреңә, ҡарама һин йәлләт ҡуҙе менән кеше йәне, кеше ғумеренә! М. Ғәли. Алдарбайҙы тәҙрәһеҙ, май шәм генә янған яланғас
276
ЙӘЛДӘК II (йәлдәге) и. диал. ҡар. йәлдәү.
ЙӘЛДӘК III (Р.: название одного из родовых подразделений башкир; И.: one of a Bashkir clan name; T: bir Başkurt soyunun ismi) и. этн.
Башҡортостандың төньяҡ-көнбайышында йәшәгән башҡорт ырыуының исеме. □ Название одного из рода башкир, проживающих в северо-западной части Башкортостана. ■ 1937 йылдарҙа Благовещен ерҙәренә Буздәк районы йәлдәк ҡәбиләһе башҡорттары ла кусеп килә. Әйткәндәй, йәлдәк башҡорттары - иц көслө ҡәбиләләрҙең береһе. «Йәйғор», 17 июнь 2010.
ЙӘЛДӘКЛӘНЕҮ (йәлдәклән-) (Р: изворачиваться; И.: dodge; T.: açıkgözlü olmak) ҡ.
Ниндәйҙер хәйлә менән теге йәки был эштән ҡасып ҡалыу. □ Изворачиваться, увёртываться. Һәр эштән йәлдәкләнә.
ЙӘЛДӘТ 1с. ҡар. йәлдәк I. Йәлдәк кеше.
ЙӘЛДӘТ II и. ҡар. йәлдәү.
ЙӘЛДӘҮ (Р: горло, горловина, воронкообразный вход верши; И.: funnel-shaped mouth fish trap; T.: sepetin ağzı) и.
Мурҙаның ауыҙланып, эскә инеп торған өлөшө. □ Воронкообразный вход верши. ■ Йәлдәу тотҡан саҡта ярһып ҡаҡҡан йөрәк, мурҙа өҫкә сыҡҡас, туҡтап ҡалғандай булды: һуҡыр сабаҡ та төшмәгән бит, ис-маһамХ Й. Солтанов.
ЙӘЛЕМБӘТ (Р: название одного из родовых подразделений башкир; И.: one of Bashkir clan names; T.:bir Başkurt soyunun ismi) и. этн.
Юрматы ырыуы аймағы. □ Название одного из родовых подразделений башкир-юрматинцев.
ЙӘЛЕП ИТЕҮ (йәлеп ит-) [ғәр.
‘үҙенә тартыу’] (Р: привлекать; И.: draw, attract; T.: çekmek) ҡ.
Ылыҡтырыу, тартыу. □ Привлекать кого-что к кому-чему, вовлекать кого-что во что, располагать к себе, һуҙгә йәлеп итеу. Эшкә йәлеп итеу. Иғтибарҙы йәлеп итеу. ■ Гәрсә бите ҡапланған булһа ла, уның [ҡыҙҙың] матур ҡыланыштары, һыны, тығыҙ аҡ беләктәре, ҡара янып торған сәсе кенәздең
диҡҡәтен йәлеп итә. И. Насыри. Уның [Зөһрәнең] эшсән һәм шулай аңлы булыуы минең диҡҡәтемде йәлеп итте. М. Ғафури.
ЙӘЛЕП ҠЫЛЫУ (йәлеп ҡыл-) ҡ. ҡар. йәлеп итеү. ■ [Ғәли:] Уның [ҡыҙҙың] мөхәббәтен йәлеп ҡылыр өсөн ни эштәр ҡылманың. М. Ғафури.
ЙӘЛЕПЛЕ с. ҡар. килешле. Йәлепле төҫ. Йәлепле эш. ■ Егеттең ауыҙы һаҡал-мыйыҡ араһында булһа ла, маңлайында бер генә йыйырсыҡ та юҡ — бәлки, шыма, ялтырап торған йәлепле тире. Ғ. Хәйри.
ЙӘЛИЛ [ғәр. ЗД>] (Р: великий; И.: great; T.: çelil) с. иҫк.
1. Тиңдәшһеҙ юғары; бөйөк. □ Великий, величественный. Йәлил Алла. ■ Ғәзиз ата балаһы инем, булдым заил, айырылмаҡты тәҡдир ҡылды мәуләм йәлил. Халыҡ ижадынан.
2. Алланың туҡһан туғыҙ исеменең береһе — Йәлилүн-Яппар. □ Одно из имён Аллаха. ■ Быларҙың оло бабаһы — данлы хәлил, уттарға атты уны Нәмруд яһим, ут эсендә лә һаҡланы уны йәлил: хәлил өсөн утты баҡса ҡылды имде. «Ҡиссаи Йософ». Йәлилдән Ябраилға килде тағы фарман, сәфәргә сыҡты унан, ожмахҡа табан. Ожмахтан алып килде кейем, тәғәм, өҫтөнә кейеп, Йософ ашҡа тотонор имде. «Ҡиссаи Йософ».
ЙӘЛКЕ [рус. жалко] р. хәб. функ. һөйл. ҡар. йәл. Балалар йәлке. ■ [Закир:] Миңә ни барыбер ҙә ул... Тик бына әсәйем генә йәлке...
3. Биишева. [Мәликә:] Бушты һөйләмәҫе, балам... Миңә икегеҙ ҙә тиң, йәлке. Я. Хамматов. Ауылдаш дуҫтарының береһе хатта: «Фашистың томшоғон емерәбеҙ, әй! Йәлке, курмәй ҡалаһың инде», — тип Әхтәмдең ғәрсел куңеленә тоҙ һибеп ебәргән. Ә. Хәкимов.
ЙӘЛЛӘТ [ғәр. (Р: палач; И.: executioner; T: cellat) и. иҫк.
1. Баш киҫеүсе, палач. □ Палач. / Палаческий. Йәлләт ҡылысы. ■ Ҡанаттарын йәйгән яңы быуат, һин уткәрмә уны уҙ туреңә, ҡарама һин йәлләт ҡуҙе менән кеше йәне, кеше ғумеренә! М. Ғәли. Алдарбайҙы тәҙрәһеҙ, май шәм генә янған яланғас
276