Академический словарь башкирского языка. Том IV. Страница 617
Поиск по словарям
көйгәнәк
тор, теләгенә ҡаршы килмә. Экспедиция материалдарынан. Көй яңыртыу көй-йырҙы яңынан иҫкә төшөрөү. □ Пропеть мелодию (для пробы голоса, мотива). ■ Кой яңырта башларға кәрәк, оҙаҡламай концерт ҡуябыҙ. Экспедиция материалдарынан.
КӨЙ II (Р: маленькая деревня; И.: small village; T.: köy) и. иҫк.
Бәләкәй ауыл. □ Маленькая деревня.
■ Бәләкәйерәк ырыуҙар, һыулы, урман-таулы, иц матур урындарҙы һайлап, уҙҙәре бер көй булып йәшәй башлаған. Ғ. Хөсәйенов. Леспромхоз ойошторолғанда, иц беренсе бер нисә өй, шунан көй, аҙаҡ көйҙәр барлыҡҡа килде. Н. Мусин.
КӨЙ III (Р.: направление; И.: course; Т.: yön) и. диал.
1. Берәй нәмә билдәләнгән тараф; юҫыҡ. □ Направление. Шул көйҙән Баймаҡҡа китте.
2. Ниҙеңдер башҡарылыш, булмыш ыңғайы; яй. □ Лад, манера. Үҙ көйөнә йәшәу.
КӨЙ IV (Р: подражание крику стаи птиц во время взлёта; И.: sound imitative word; T.: kuş sesleri) оҡш.
Ҡайһы бер ҡоштарҙың, туп булып йыйылғас, күмәкләп һауаға күтәрелгән мәлендә сығарған тауышы. □ Подражание крику стаи птиц во время взлёта. Коштар куккә кутәрелгәндә көй(өу) иткән тауышҡа һиҫкәнеп киттем.
КӨЙГӘ бәйл. ҡар. көйө I. ■ Ҡайһылары, йоҡонан торған көйгә, кулдәк-ыштандан ғына, ялан аяҡ йугерешеп сығалар ҙа, уҙҙә-рен ярҙан ырғытып, һыу буйҙарындағы кесерткән, әрем араларына тәгәрәйҙәр, таллыҡҡа ҡасалар. Һ. Дәүләтшина.
КӨЙГӘК (Р: торопливый; И.: hasty; Т.: aceleci) с. диал.
Сабырһыҙ, ҡабалан. □ Торопливый, суетливый (о человеке). Көйгәк кеше. ■ Бигерәк көйгәк кеше булып сыҡты бит әле был ҡоҙа. Р. Сафин.
КӨЙГӘЛӘК I (көйгәләге) и. зоол. һөйл. ҡар. көйгәнәк I. Баҫыу көйгәләге. Һаҙ көйгәләге. Ялан көйгәләге. Көйгәләк кәйелеп оса.
КӨЙГӘЛӘК II с. диал. ҡар. көйәлән II.
■ Тиҙ генә янып, көйөнөп бара торған,
куберәк бушҡа ҡайғырып, бошоноп барыусан, яндырай кешене койгәләк йән тиҙәр, мырҙам. Р. Мифтахов.
КӨЙГӘЛӘКЛӘНЕҮ (көйгәләклән-) ҡ. диал. ҡар. көйәләнеү. ■ Ҡарттар шулай көйгәләкләнә башлаһа, ғәҙәттә, Иштуған дәресте тиҙ генә уҙгәртеп ебәрә. 3. Биишева.
КӨЙГӘН (Р: обгоревший; И.: parched; Т: yanmış) с.
1. Ялҡын, ут менән көйөп, өтөлөп киткән. □ Обгоревший, обожжённый (пламенем, огнём), палёный. Ҡөйгән тәм кергән.
2. Уттан ҡара янған, янып тыштан ҡарайған, көйөклө. □ Подгорелый, с пригаром. Ҡөйгән икмәк. © Былтыр көйгән, быйыл еҫе сыҡҡан. Мәҡәл.
3. Ҡояшҡа янған, ҡыҙарған. □ Загорелый. ■ Ҡөнгә ярылып көйгән ирендәре, һөйәлләнеп бешкән ҡулдары. Р. Шаммас. • Ҡөйгән икмәк — килендеке. Әйтем. Ҡөйгән икмәк әсеһе йөрәктән китмәй. Әйтем.
КӨЙГӘНӘК I (көйгәнәге) (Р: лунь; И.: harrier; T: yağmacı) и. зоол.
1. Һоро төҫлө (ата ҡоштоц төҫө аҡ буҙ, ҡанат остары ҡара була), осҡанда һауала бер урында туҡтап сысҡан тибеүсе, урманда йәшәй торған, ҡарсығалар ғаиләһенә ҡараған сәүкә ҙурлығындағы йыртҡыс ҡош. □ Лунь (лат. Circus руgargus). ■ Ҡөйгәнәктәрҙецтөр-ҙәре куп ул: баҫыу көйгәнәге, һаҙ көйгәнәге, ялан көйгәнәге һ. б. Экспедиция материалдарынан. Мин туғайҙан киләм. Баш осомда көйгәнәккәй леп-леп талпына. Ш. Бикҡол. Алтынбайҙыц алты улы алған алты ыласын .. һауаға кутәрелмәй, ту бәндә генә өйөрөлөп йөрөйҙәр-йөрөйҙәр ҙә, ерҙән алтыһына алты сысҡан эләктереп, кире эйәр башына килеп ҡуналар икән. Ни өсөн тиһәц, алты улдыц алты сапсан ҡош тигәне йә ябалаҡ, йә супай, йә көйгәнәк, йә әтәлге булған икән. Халыҡ ижадынан.
2. диал. ҡар. торомтай.
3. миф. Ырыу-ҡәбилә йәмғиәте осоронда төркиҙәрҙең табына торған изге, тотем ҡошо. □ Лунь (тотемная птица тюрков). ■ Ҡөйгәнәк — әйле башҡорттарының изге ҡошо. Башҡорт мифологияһынан.
617
тор, теләгенә ҡаршы килмә. Экспедиция материалдарынан. Көй яңыртыу көй-йырҙы яңынан иҫкә төшөрөү. □ Пропеть мелодию (для пробы голоса, мотива). ■ Кой яңырта башларға кәрәк, оҙаҡламай концерт ҡуябыҙ. Экспедиция материалдарынан.
КӨЙ II (Р: маленькая деревня; И.: small village; T.: köy) и. иҫк.
Бәләкәй ауыл. □ Маленькая деревня.
■ Бәләкәйерәк ырыуҙар, һыулы, урман-таулы, иц матур урындарҙы һайлап, уҙҙәре бер көй булып йәшәй башлаған. Ғ. Хөсәйенов. Леспромхоз ойошторолғанда, иц беренсе бер нисә өй, шунан көй, аҙаҡ көйҙәр барлыҡҡа килде. Н. Мусин.
КӨЙ III (Р.: направление; И.: course; Т.: yön) и. диал.
1. Берәй нәмә билдәләнгән тараф; юҫыҡ. □ Направление. Шул көйҙән Баймаҡҡа китте.
2. Ниҙеңдер башҡарылыш, булмыш ыңғайы; яй. □ Лад, манера. Үҙ көйөнә йәшәу.
КӨЙ IV (Р: подражание крику стаи птиц во время взлёта; И.: sound imitative word; T.: kuş sesleri) оҡш.
Ҡайһы бер ҡоштарҙың, туп булып йыйылғас, күмәкләп һауаға күтәрелгән мәлендә сығарған тауышы. □ Подражание крику стаи птиц во время взлёта. Коштар куккә кутәрелгәндә көй(өу) иткән тауышҡа һиҫкәнеп киттем.
КӨЙГӘ бәйл. ҡар. көйө I. ■ Ҡайһылары, йоҡонан торған көйгә, кулдәк-ыштандан ғына, ялан аяҡ йугерешеп сығалар ҙа, уҙҙә-рен ярҙан ырғытып, һыу буйҙарындағы кесерткән, әрем араларына тәгәрәйҙәр, таллыҡҡа ҡасалар. Һ. Дәүләтшина.
КӨЙГӘК (Р: торопливый; И.: hasty; Т.: aceleci) с. диал.
Сабырһыҙ, ҡабалан. □ Торопливый, суетливый (о человеке). Көйгәк кеше. ■ Бигерәк көйгәк кеше булып сыҡты бит әле был ҡоҙа. Р. Сафин.
КӨЙГӘЛӘК I (көйгәләге) и. зоол. һөйл. ҡар. көйгәнәк I. Баҫыу көйгәләге. Һаҙ көйгәләге. Ялан көйгәләге. Көйгәләк кәйелеп оса.
КӨЙГӘЛӘК II с. диал. ҡар. көйәлән II.
■ Тиҙ генә янып, көйөнөп бара торған,
куберәк бушҡа ҡайғырып, бошоноп барыусан, яндырай кешене койгәләк йән тиҙәр, мырҙам. Р. Мифтахов.
КӨЙГӘЛӘКЛӘНЕҮ (көйгәләклән-) ҡ. диал. ҡар. көйәләнеү. ■ Ҡарттар шулай көйгәләкләнә башлаһа, ғәҙәттә, Иштуған дәресте тиҙ генә уҙгәртеп ебәрә. 3. Биишева.
КӨЙГӘН (Р: обгоревший; И.: parched; Т: yanmış) с.
1. Ялҡын, ут менән көйөп, өтөлөп киткән. □ Обгоревший, обожжённый (пламенем, огнём), палёный. Ҡөйгән тәм кергән.
2. Уттан ҡара янған, янып тыштан ҡарайған, көйөклө. □ Подгорелый, с пригаром. Ҡөйгән икмәк. © Былтыр көйгән, быйыл еҫе сыҡҡан. Мәҡәл.
3. Ҡояшҡа янған, ҡыҙарған. □ Загорелый. ■ Ҡөнгә ярылып көйгән ирендәре, һөйәлләнеп бешкән ҡулдары. Р. Шаммас. • Ҡөйгән икмәк — килендеке. Әйтем. Ҡөйгән икмәк әсеһе йөрәктән китмәй. Әйтем.
КӨЙГӘНӘК I (көйгәнәге) (Р: лунь; И.: harrier; T: yağmacı) и. зоол.
1. Һоро төҫлө (ата ҡоштоц төҫө аҡ буҙ, ҡанат остары ҡара була), осҡанда һауала бер урында туҡтап сысҡан тибеүсе, урманда йәшәй торған, ҡарсығалар ғаиләһенә ҡараған сәүкә ҙурлығындағы йыртҡыс ҡош. □ Лунь (лат. Circus руgargus). ■ Ҡөйгәнәктәрҙецтөр-ҙәре куп ул: баҫыу көйгәнәге, һаҙ көйгәнәге, ялан көйгәнәге һ. б. Экспедиция материалдарынан. Мин туғайҙан киләм. Баш осомда көйгәнәккәй леп-леп талпына. Ш. Бикҡол. Алтынбайҙыц алты улы алған алты ыласын .. һауаға кутәрелмәй, ту бәндә генә өйөрөлөп йөрөйҙәр-йөрөйҙәр ҙә, ерҙән алтыһына алты сысҡан эләктереп, кире эйәр башына килеп ҡуналар икән. Ни өсөн тиһәц, алты улдыц алты сапсан ҡош тигәне йә ябалаҡ, йә супай, йә көйгәнәк, йә әтәлге булған икән. Халыҡ ижадынан.
2. диал. ҡар. торомтай.
3. миф. Ырыу-ҡәбилә йәмғиәте осоронда төркиҙәрҙең табына торған изге, тотем ҡошо. □ Лунь (тотемная птица тюрков). ■ Ҡөйгәнәк — әйле башҡорттарының изге ҡошо. Башҡорт мифологияһынан.
617