Академический словарь башкирского языка. Том IV. Страница 622
Поиск по словарям
КӨЙЛӘШТЕРЕҮ
2. кусм. Нимәлер эшләргә ярҙам итеү. □ Помочь в налаживании чего-то. Тракторҙы көйләшеу. Аш-Һыу көйләшеу. Мөнәсәбәттәрҙе көйләшеу.
КӨЙЛӘШТЕРЕҮ (көйләштер-) ҡ. урт. ҡар. көйләү. взаимн. от көйләү. Бәхәсте көйләштереу. Тауыш-ғауғаны көйләштереу.
КӨЙ-МОҢ и. ҡар. көй I, 1. ■ Сут-сут иткән саҡта һандуғастар, көй-моцдары китте тугелеп. Халыҡ йырынан.
КӨЙМӘ I (Р.: верх (кузова машин, экипажа); И.: top; T.: üst bagaj) и.
1. Арба, сана йәки машина өҫтөнә ҡыуышлап ҡуйған япма. □ Верх (кузова машин, экипажа). Брезент көймә. Көймә ҡуйыу. Көймә ултыртыу. ■ Сабирҙыц, шул көймәгә ҡурҡмайынса ултырып, әллә ниндәй ҡараңғы, билдәһеҙ донъяға инеп китеп юғалыуҙары берәм-берәм куҙ алдына килә. Ғ. Ибраһимов.
2. иҫк. Рессорҙарға ултыртылған, дүрт тәгәрмәсле, бөтә яҡтан да ябыҡ арба; бөтә яҡтан ябыулы сана. □ Карета; кибитка. Кара көймә. Кук көймә. И Ғәҙәттә, сиғандар элек көймәлә йөрөй торғайны, хәҙер еңел машиналарҙа елдерәләр. Ф. Ғүмәров. Катын батшаны йоҡларға һала ла, сығып кусерҙәрҙән көймә ектерә. Әкиәттән. Яҡшы арғымаҡ .. яңғыҙ ҡаҙыҡҡа бәйләнгән. Уның артында яҡшы көймә, ҙур йәшел дуға тора. Р. Шәкүр.
3. диал. Өҫтө япмалы арба. □ Крытая повозка. ■ Элек ҡыҙҙы көймәлә, шаршаулы арбала оҙата инеләр. Экспедиция материалдарынан.
КӨЙМӘ II (Р: арка, свод, шатёр; И.: arch; T.: kubbe) и.
Ниндәй ҙә булһа ҡоролманың (мәҫәлән, мейестең) эске стеналарын өҫкө яҡтан тоташтырыусы көмбәҙ рәүешендә эшләнгән түшәмә. □ Арка, свод, шатёр. Мейес көймәһе. Тәҙрә көймәләре. Тоннель көймәһе.
■ Мейестең көймәһе ни тиклем бейегерәк булһа, шул тиклем икмәк уңа. М. Бураҡаева.
КӨЙМӘ III и. диал. ҡар. кәмә. Моторлы көймә. Елкәнле көймә. Һыу аҫты көймәһе.
■ Ултырҙым да көймәнең туренә, ишкәк иштем һыуҙың уренә. Халыҡ йырынан. [Татлыбай ] уҫеп еткәс, йәйләуҙә ололар менән дегет
ҡайнатты, тыранса һуйҙы, тал һыҙырҙы, бесән сапты, һунарға йөрөнө; уҡ, ҡапҡан һәм көймә эшләне. Ш. Шәһәр.
КӨЙМӘ IV и. диал. ҡар. ҡайғы. Көймәһе куҙенә сыҡҡан. Көймә куренмәй генә көйрәтә.
КӨЙМӘГӘПӘС (Р: папаха; И.: раракһа (tall astrakhan hat); T.: papak) и. диал.
Осло тире бүрек. □ Папаха. Көймәгәпәс сөйөу. ■ Борон ирҙәр көймәгәпәс тә кейер булған. Экспедиция материалдарынан.
КӨЙМӘЛЕ I (Р: крытый; И.: covered; Т.: örtülü, kapalı) с.
Көймәһе булған; япмалы. □ Крытый. Көймәле арба. Көймәле сана. Көймәле кәмә. Көймәле экипаж. ■ Апайымды көймәле арбаға кутәреп ултыртыуҙары, оҙатырға килгән ҡатын-ҡыҙҙарҙың куплеге .. бик ныҡ иҫтә ҡалған. М. Ғафури. Сәңгелдәгем булған ағастан, кескәй арба ҡабыҡ көймәле, уны атай юнған ағастан. Н. Нәжми. Әбей батша көймәле арбала Эсбирләугә (Свердловскиға) уҙған, ти, был яҡтан. Экспедиция материалдарынан.
КӨЙМӘЛЕ II (Р: арочный, сводчатый, шатровый; И.: arched, vaulted; T.: kubbeli) с.
Көмбәҙ рәүешендә эшләнгән көймәһе булған, көймә һымаҡ. □ Арочный, с аркой, сводчатый, шатровый. Көймәле тушәм. Көймәле тубә.
КӨЙМӘЛЕ МАШИНА (Р: крытый грузовик; И.: covered lorry; T.: kapalı kamyon) и. диал.
Кузовы көпләүле машина. □ Крытый грузовик. ■ Элек көймәле машина ла иң яҡшы транспорт ине ул. Хәҙер, ана, киреһе: өҫтө асыҡ машина текәләрҙән һанала. Экспедиция материалдарынан.
КӨЙМӘЛЕ МЕЙЕС (Р: сводчатая печь; И.: vaulted oven; T: tonozlu soba) и. диал.
Түшәме көмбәҙ рәүешендә эшләнгән икмәк мейесе. □ Сводчатая печь (для выпечки хлеба). Көймәле мейестең төбө. ■ Көймәле мейестә бешкән икмәк тәмле була. Көймәле мейестә икмәк уңа. Экспедиция материалдарынан.
КӨЙМӘЛӘП (Р: в виде свода; И.: vault like; T: kubbe gibi) р.
622
2. кусм. Нимәлер эшләргә ярҙам итеү. □ Помочь в налаживании чего-то. Тракторҙы көйләшеу. Аш-Һыу көйләшеу. Мөнәсәбәттәрҙе көйләшеу.
КӨЙЛӘШТЕРЕҮ (көйләштер-) ҡ. урт. ҡар. көйләү. взаимн. от көйләү. Бәхәсте көйләштереу. Тауыш-ғауғаны көйләштереу.
КӨЙ-МОҢ и. ҡар. көй I, 1. ■ Сут-сут иткән саҡта һандуғастар, көй-моцдары китте тугелеп. Халыҡ йырынан.
КӨЙМӘ I (Р.: верх (кузова машин, экипажа); И.: top; T.: üst bagaj) и.
1. Арба, сана йәки машина өҫтөнә ҡыуышлап ҡуйған япма. □ Верх (кузова машин, экипажа). Брезент көймә. Көймә ҡуйыу. Көймә ултыртыу. ■ Сабирҙыц, шул көймәгә ҡурҡмайынса ултырып, әллә ниндәй ҡараңғы, билдәһеҙ донъяға инеп китеп юғалыуҙары берәм-берәм куҙ алдына килә. Ғ. Ибраһимов.
2. иҫк. Рессорҙарға ултыртылған, дүрт тәгәрмәсле, бөтә яҡтан да ябыҡ арба; бөтә яҡтан ябыулы сана. □ Карета; кибитка. Кара көймә. Кук көймә. И Ғәҙәттә, сиғандар элек көймәлә йөрөй торғайны, хәҙер еңел машиналарҙа елдерәләр. Ф. Ғүмәров. Катын батшаны йоҡларға һала ла, сығып кусерҙәрҙән көймә ектерә. Әкиәттән. Яҡшы арғымаҡ .. яңғыҙ ҡаҙыҡҡа бәйләнгән. Уның артында яҡшы көймә, ҙур йәшел дуға тора. Р. Шәкүр.
3. диал. Өҫтө япмалы арба. □ Крытая повозка. ■ Элек ҡыҙҙы көймәлә, шаршаулы арбала оҙата инеләр. Экспедиция материалдарынан.
КӨЙМӘ II (Р: арка, свод, шатёр; И.: arch; T.: kubbe) и.
Ниндәй ҙә булһа ҡоролманың (мәҫәлән, мейестең) эске стеналарын өҫкө яҡтан тоташтырыусы көмбәҙ рәүешендә эшләнгән түшәмә. □ Арка, свод, шатёр. Мейес көймәһе. Тәҙрә көймәләре. Тоннель көймәһе.
■ Мейестең көймәһе ни тиклем бейегерәк булһа, шул тиклем икмәк уңа. М. Бураҡаева.
КӨЙМӘ III и. диал. ҡар. кәмә. Моторлы көймә. Елкәнле көймә. Һыу аҫты көймәһе.
■ Ултырҙым да көймәнең туренә, ишкәк иштем һыуҙың уренә. Халыҡ йырынан. [Татлыбай ] уҫеп еткәс, йәйләуҙә ололар менән дегет
ҡайнатты, тыранса һуйҙы, тал һыҙырҙы, бесән сапты, һунарға йөрөнө; уҡ, ҡапҡан һәм көймә эшләне. Ш. Шәһәр.
КӨЙМӘ IV и. диал. ҡар. ҡайғы. Көймәһе куҙенә сыҡҡан. Көймә куренмәй генә көйрәтә.
КӨЙМӘГӘПӘС (Р: папаха; И.: раракһа (tall astrakhan hat); T.: papak) и. диал.
Осло тире бүрек. □ Папаха. Көймәгәпәс сөйөу. ■ Борон ирҙәр көймәгәпәс тә кейер булған. Экспедиция материалдарынан.
КӨЙМӘЛЕ I (Р: крытый; И.: covered; Т.: örtülü, kapalı) с.
Көймәһе булған; япмалы. □ Крытый. Көймәле арба. Көймәле сана. Көймәле кәмә. Көймәле экипаж. ■ Апайымды көймәле арбаға кутәреп ултыртыуҙары, оҙатырға килгән ҡатын-ҡыҙҙарҙың куплеге .. бик ныҡ иҫтә ҡалған. М. Ғафури. Сәңгелдәгем булған ағастан, кескәй арба ҡабыҡ көймәле, уны атай юнған ағастан. Н. Нәжми. Әбей батша көймәле арбала Эсбирләугә (Свердловскиға) уҙған, ти, был яҡтан. Экспедиция материалдарынан.
КӨЙМӘЛЕ II (Р: арочный, сводчатый, шатровый; И.: arched, vaulted; T.: kubbeli) с.
Көмбәҙ рәүешендә эшләнгән көймәһе булған, көймә һымаҡ. □ Арочный, с аркой, сводчатый, шатровый. Көймәле тушәм. Көймәле тубә.
КӨЙМӘЛЕ МАШИНА (Р: крытый грузовик; И.: covered lorry; T.: kapalı kamyon) и. диал.
Кузовы көпләүле машина. □ Крытый грузовик. ■ Элек көймәле машина ла иң яҡшы транспорт ине ул. Хәҙер, ана, киреһе: өҫтө асыҡ машина текәләрҙән һанала. Экспедиция материалдарынан.
КӨЙМӘЛЕ МЕЙЕС (Р: сводчатая печь; И.: vaulted oven; T: tonozlu soba) и. диал.
Түшәме көмбәҙ рәүешендә эшләнгән икмәк мейесе. □ Сводчатая печь (для выпечки хлеба). Көймәле мейестең төбө. ■ Көймәле мейестә бешкән икмәк тәмле була. Көймәле мейестә икмәк уңа. Экспедиция материалдарынан.
КӨЙМӘЛӘП (Р: в виде свода; И.: vault like; T: kubbe gibi) р.
622