Академический словарь башкирского языка. Том IV. Страница 677
Поиск по словарям
КӨҢГӨРТ ҡыҙыл
көнәсләнеп китте. ■ Урамдағы тирәктәрҙе, ваҡ сейә ҡыуаҡтарын киҫкәс, емеш-еләк баҡсаһы көнәсләнеп ҡалды. Экспедиция материалдарынан.
КӨНӘСЛӘТЕҮ (көнәсләт-) ҡ. ҡар. кө-нәсләндереү.
КӨҢ (Р.: рабыня; И.: female slave; T.: esire) и. иҫк.
Ҡол ҡатын йәки ҡыҙ. □ Рабыня. Көц булыу. ■ Көнһылыуҙыц кеше уткәрмәй торған ҡырҡ ҡарауылы, ҡырҡ бурҙай эте, ҡырҡ көцө бар, ти. Әкиәттән. • Ҡатын тота белмәгән көц иткән, ебәк тота белмәгән йөн иткән. Мәҡәл. Көц сәсендә көмөш бар, ул да булһа — бикәгә. Мәҡәл.
КӨҢГӨР (Р: приглушённый; И.: damped, muffled; T.: kısık) с.
1. Бик асыҡ булмаған, тоноҡ (тауышҡа ҡарата). □ Приглушённый, неясный (о звуке). Көцгөр тауыш ишетелде. Көцгөр тауышлы кеше. Көцгөр тауышлы булыу. ■ Кысҡырып йырларға ярамай. Альтшулер аҡрын, көцгөр тауыш менән «За Дунаем» йырын көйләй. А. Таһиров.
2. диал. ҡар. көрәнһыу. Көцгөр төҫкә буяу. Көцгөр төҫ һайлау.
КӨҢГӨР-КӨҢГӨР (Р.: подражание приглушённому монотонному звуку разговора; И.: onomatopoeic word; T: yansıma) оҡш.
Әкрен генә булып, өҙөлөп-өҙөлөп ағылған тауышты белдергән һүҙ. □ Подражание приглушённому монотонному звуку разговора. Көцгөр-көцгөр һөйләшеу. ■ Инде йыуына ғына башлағайным, уҙемдән өҫтәрәк өйкөм тал аръяғында көцгөр-көцгөр һөйләшкән тауыш ҡолаҡҡа салынды. Экспедиция материалдарынан. Ағаһы Әхмәдиҙец өйө тапҡырына еткәс, Баһау ҡойма буйындағы бурәнәләр өҫтөндә көцгөр-көцгөр һөйләшеп, гәпләшеп ултырған ҡарттарға сәләм бирҙе. Ж. Кейекбаев.
КӨҢГӨР-ҠАҢҒЫР I оҡш. ҡар. көңгөр-көңгөр. И Юлдаштарым көцгөр-ҡацғыр һөйләшә. Ә. Хәкимов. Малайҙар көцгөр-ҡацғыр һөйләшеп ултырғанда, Өлгө Яҡуп, ҡулына оҙон сыбыҡ тотоп, кул яғына ҡаҙҙар ҡыуып бара ине. М. Кәрим. Алыҫ офоҡ ситенә тац һарыһы йәйелә башлағансы, көцгөр-ҡацғыр
әцгәмәләшеп ултырҙы ғәйептән килеп осрашҡан ике дуҫ. Ә. Хәкимов.
КӨҢГӨР-ҠАҢҒЫР II (Р: потихоньку;
И.: as far as possible; T: yavaş)/?.
Тыныс ҡына, бер көй менән, әкренләп.
□ Потихоньку, по мере сил, возможности, не торопясь. Көцгөр-ҡацғыр йәшәп ятыу. Көцгөр-ҡацғыр көн утеп тора. ■ [Әбей менән бабай] татыу ғына, көцгөр-ҡацғыр донъя көткән, ти. Әкиәттән. Мәғфурә әбей өйҙә яцғыҙы ғына көцгөр-ҡацғыр килеп йөрөй. Н. Мусин. Бер ҡыйыҡ аҫтында көцгөр-ҡацғыр итеп, татыу ғына көн куреуҙәренә егерме биш йыл тулыу айҡанлы ялбарып тигәндәй хужанан ике көнгә генә ял алған Байназар менән Гөлзифа, ҡәҙерле ваҡыттыц самаһыҙ шәп утеуенә укенешеп, урындарында ултырып сыҙамай, саҡырылған ҡунаҡтарын көтә. И. Ноғоманов.
КӨҢГӨРЛӘШЕҮ (көңгөрләш-) (Р: вести тихий, приятный разговор; И.: talk quietly (about); T: yavaşça konuşmak) ҡ.
Һәүетемсә генә үҙ-ара әңгәмәләшеү, һөйләшеү. □ Вести тихий, приятный разговор. И Был сәғәттәрҙә Куштирәк тә йоҡоға әҙерләнәлер. Хәйер, әсәһе менән Фәйрузә, ятһалар ҙа, көцгөрләшеп һөйләшәләрҙер әле. Ә. Хәкимов.
КӨҢГӨРТ (Р: тусклый; И.: dull; T: donuk) с.
1. Ҡараһыу, тоноҡ, салт асыҡ булмаған (төҫкә ҡарата). □ Тусклый, неясный, неяркий. Көцгөрт һауа. Көцгөрт ситса. Көцгөрт машина. Алыҫта көцгөрт кенә ут куренде. ■ Тышта иртәнсәктәге көндөц аяҙлығы ецел һоро болоттар менән ҡапланып, оҙоная барған көндөц ҡояшы, көцгөрт еҙ табаҡса кеуек кенә булып, кук йөҙөндә йөҙәуендә булды. Ғ. Дәүләтшин.
2. кусм. Төҫһөҙ (йөҙ, сырайға ҡарата).
□ Серый, бледный. Көцгөрт сырай. Куҙ төбө көцгөрт булып тора.
КӨҢГӨРТ ҠЫҘЫЛ (Р: тёмно-красный; И.: dark red; T: dut rengi) c.
Ҡараһыу ҡыҙыл. □ Тёмно-красный. Сәсте көцгөрт ҡыҙыл төҫкә буяу. Көцгөрт ҡыҙыл кирбес. ■ Төҙөлөш буласаҡ урынға ҡыҙыл,
677
көнәсләнеп китте. ■ Урамдағы тирәктәрҙе, ваҡ сейә ҡыуаҡтарын киҫкәс, емеш-еләк баҡсаһы көнәсләнеп ҡалды. Экспедиция материалдарынан.
КӨНӘСЛӘТЕҮ (көнәсләт-) ҡ. ҡар. кө-нәсләндереү.
КӨҢ (Р.: рабыня; И.: female slave; T.: esire) и. иҫк.
Ҡол ҡатын йәки ҡыҙ. □ Рабыня. Көц булыу. ■ Көнһылыуҙыц кеше уткәрмәй торған ҡырҡ ҡарауылы, ҡырҡ бурҙай эте, ҡырҡ көцө бар, ти. Әкиәттән. • Ҡатын тота белмәгән көц иткән, ебәк тота белмәгән йөн иткән. Мәҡәл. Көц сәсендә көмөш бар, ул да булһа — бикәгә. Мәҡәл.
КӨҢГӨР (Р: приглушённый; И.: damped, muffled; T.: kısık) с.
1. Бик асыҡ булмаған, тоноҡ (тауышҡа ҡарата). □ Приглушённый, неясный (о звуке). Көцгөр тауыш ишетелде. Көцгөр тауышлы кеше. Көцгөр тауышлы булыу. ■ Кысҡырып йырларға ярамай. Альтшулер аҡрын, көцгөр тауыш менән «За Дунаем» йырын көйләй. А. Таһиров.
2. диал. ҡар. көрәнһыу. Көцгөр төҫкә буяу. Көцгөр төҫ һайлау.
КӨҢГӨР-КӨҢГӨР (Р.: подражание приглушённому монотонному звуку разговора; И.: onomatopoeic word; T: yansıma) оҡш.
Әкрен генә булып, өҙөлөп-өҙөлөп ағылған тауышты белдергән һүҙ. □ Подражание приглушённому монотонному звуку разговора. Көцгөр-көцгөр һөйләшеу. ■ Инде йыуына ғына башлағайным, уҙемдән өҫтәрәк өйкөм тал аръяғында көцгөр-көцгөр һөйләшкән тауыш ҡолаҡҡа салынды. Экспедиция материалдарынан. Ағаһы Әхмәдиҙец өйө тапҡырына еткәс, Баһау ҡойма буйындағы бурәнәләр өҫтөндә көцгөр-көцгөр һөйләшеп, гәпләшеп ултырған ҡарттарға сәләм бирҙе. Ж. Кейекбаев.
КӨҢГӨР-ҠАҢҒЫР I оҡш. ҡар. көңгөр-көңгөр. И Юлдаштарым көцгөр-ҡацғыр һөйләшә. Ә. Хәкимов. Малайҙар көцгөр-ҡацғыр һөйләшеп ултырғанда, Өлгө Яҡуп, ҡулына оҙон сыбыҡ тотоп, кул яғына ҡаҙҙар ҡыуып бара ине. М. Кәрим. Алыҫ офоҡ ситенә тац һарыһы йәйелә башлағансы, көцгөр-ҡацғыр
әцгәмәләшеп ултырҙы ғәйептән килеп осрашҡан ике дуҫ. Ә. Хәкимов.
КӨҢГӨР-ҠАҢҒЫР II (Р: потихоньку;
И.: as far as possible; T: yavaş)/?.
Тыныс ҡына, бер көй менән, әкренләп.
□ Потихоньку, по мере сил, возможности, не торопясь. Көцгөр-ҡацғыр йәшәп ятыу. Көцгөр-ҡацғыр көн утеп тора. ■ [Әбей менән бабай] татыу ғына, көцгөр-ҡацғыр донъя көткән, ти. Әкиәттән. Мәғфурә әбей өйҙә яцғыҙы ғына көцгөр-ҡацғыр килеп йөрөй. Н. Мусин. Бер ҡыйыҡ аҫтында көцгөр-ҡацғыр итеп, татыу ғына көн куреуҙәренә егерме биш йыл тулыу айҡанлы ялбарып тигәндәй хужанан ике көнгә генә ял алған Байназар менән Гөлзифа, ҡәҙерле ваҡыттыц самаһыҙ шәп утеуенә укенешеп, урындарында ултырып сыҙамай, саҡырылған ҡунаҡтарын көтә. И. Ноғоманов.
КӨҢГӨРЛӘШЕҮ (көңгөрләш-) (Р: вести тихий, приятный разговор; И.: talk quietly (about); T: yavaşça konuşmak) ҡ.
Һәүетемсә генә үҙ-ара әңгәмәләшеү, һөйләшеү. □ Вести тихий, приятный разговор. И Был сәғәттәрҙә Куштирәк тә йоҡоға әҙерләнәлер. Хәйер, әсәһе менән Фәйрузә, ятһалар ҙа, көцгөрләшеп һөйләшәләрҙер әле. Ә. Хәкимов.
КӨҢГӨРТ (Р: тусклый; И.: dull; T: donuk) с.
1. Ҡараһыу, тоноҡ, салт асыҡ булмаған (төҫкә ҡарата). □ Тусклый, неясный, неяркий. Көцгөрт һауа. Көцгөрт ситса. Көцгөрт машина. Алыҫта көцгөрт кенә ут куренде. ■ Тышта иртәнсәктәге көндөц аяҙлығы ецел һоро болоттар менән ҡапланып, оҙоная барған көндөц ҡояшы, көцгөрт еҙ табаҡса кеуек кенә булып, кук йөҙөндә йөҙәуендә булды. Ғ. Дәүләтшин.
2. кусм. Төҫһөҙ (йөҙ, сырайға ҡарата).
□ Серый, бледный. Көцгөрт сырай. Куҙ төбө көцгөрт булып тора.
КӨҢГӨРТ ҠЫҘЫЛ (Р: тёмно-красный; И.: dark red; T: dut rengi) c.
Ҡараһыу ҡыҙыл. □ Тёмно-красный. Сәсте көцгөрт ҡыҙыл төҫкә буяу. Көцгөрт ҡыҙыл кирбес. ■ Төҙөлөш буласаҡ урынға ҡыҙыл,
677