Академический словарь башкирского языка. Том V. Страница 124
Поиск по словарям
ҠАЙЫШ
арала, Алма тау аҫтына шыҡыйып төшөп тә китте. И. Ниғмәтуллин.
3. Билгә быуыр өсөн айыллап эшләнгән махсус бау; билбау □ Ремень, ремешок. Ҡайыш тағыу. Ҡайыш быуыу.
■ Ҡаптырмалы ҡайыш менән ҡыҫып быуҙым билемде. Халыҡ йырынан. Сәмләнеуҙең сигенә еткән Вәзир йән асыуы менән Ғабдулланың салбар ҡайышынан эләктереп алды. Ләкин Ғабдулла көрәште ҡабул итмәне. М. Кәрим.
4. тех. Машинаның, механизмдың төрлө өлөшөн әйләндерә торған, остары ҡуша тегелгән киң таҫма йәки бау. □ Ремень, ремешок. Ҡайыш тәгәрмәстәрҙе әйләндерә.
■ Ҡыҙыу эш ваҡытында молотилканың ҡайышы ысҡынып китте лә, туҡтанылар. Б. Бикбай.
♦ Ҡайыш аҫты <ятышы> бушау асығыу. □ Проголодаться, доел. Ослабеть под поясом. М Яҡтыла уҙәк ялғап алмайыҡмы? Ҡайыш ятышы бушаны бит. Я. Хамматов. Ҡайыш ҡолаҡ диал. ишетеп тә тыңламаған кешегә ҡарата әйтелә. □ Непослушный. Ҡайыш ҡолаҡҡа әйттең ни ҙә, әйтмәнең ни. һырт ҡайышын алыу (йәки һыҙырыу) сыптырыу, туҡмау. □ Крепко побить, отлупить. Ыштанһыҙға ҡайыш бау иң төп нәмә юҡ көйө әһәмиәтһеҙен эшләп маташҡанда әйтелә. □ доел. Бесштанному — ремённая верёвка (при упущении главного, важного в деле). Эт ҡайышы бик әрһеҙ, түҙемле йәки шыма кешегә ҡарата әйтелә. □ Крепкий, живучий, упорный, настойчивый (о человеке). Эт ҡайышына әйләнгән.
ҠАЙЫШ II и. зоол. диал. ҡар. ҡара йылан.
ҠАЙЫШ АЯҠ (ҡайышаяғы) (Р: бука; И.: bogy; T.: umacı) и. миф.
Бапаҡ, ҡапаҡ. □ Бука, которым пугают детей. М Бәләкәй саҡта беҙҙе: «Ана ҡайышаяҡ килә», — тип ҡурҡыталар ине. Экспедиция материалдарынан.
ҠАЙЫШҠАҠ I (Р: гибкий; И.: pliable; T.: esnek) с. диал.
1. һығылып, бөгөлөп торған; мәйшел-дәк. □ Гибкий, упругий. Ҡайышҡаҡ ағас. Ҡайышҡаҡ таҡта.
2. Бысый, уңмаған (икмәккә ҡарата). □ Сырой, неудавшийся (о хлебе). Насар ондан икмәк ҡайышҡаҡ була.
ҠАЙЫШҠАҠ II (ҡайышҡағы) (Р: лаваш; И.: lavash; T.: lavaş) и. диал.
һыуға баҫып бешерелгән икмәк. □ Узбекская лепёшка, лаваш. Ҡайышҡаҡ ашау.
ҠАЙЫШҠАН (Р: крепкий; И.: sturdy; T.: sağlam) с. диал.
Ҡаты, ныҡ; беше. □ Крепкий; прочный, плотный. Ҡайышҡан ағас. Ҡайышҡан туҡыма.
ҠАЙЫШЛАНДЫРЫУ (ҡайышландыр-) ҡ. йөкм. ҡар. ҡайышланыу, понуд. от ҡайышланыу. Ҡулдәк еңен ҡайышландырыу. Донъя ҡайышландырған.
ҠАЙЫШЛАНЫУ (ҡайышлан-) (Р: залосниться; И.: become shiny; T.: kayış gibi olmak) ҡ.
1. Кергә ҡатып, ҡайыш һымаҡ булып ялтырау, ҡайышҡа әйләнеү. □ Залосниться (об одежде). Ҡейем ҡайышлана башлаған. Салбар тубыҡтары ҡайышланған. Олатайҙың тубәтәйе бер аҙ ҡайышлана төшкән. М [Тотҡон] башына ҡайышланып ҡат -ҡан йәшел хәтфә тубәтәй, иңенә ала-ҡола буйлы оҙон кәзәкей өҫтөнән ҡаплатып иҫке елән, аяғына ирнәуҙәре кителеп, морондары ашалып бөткән ҡаты кун ҡата кейгән. Й. Солтанов.
2. кусм. Бешегеү, әрһеҙләнеү (кешегә ҡарата). □ Становиться крепким, закалиться (о характере). Был егет ҡайышланып бөткән.
ҠАЙЫШЛАТЫУ (ҡайышлат-) ҡ. йөкм. ҡар. ҡайышлау, понуд. от ҡайышлау. Әсир-ҙәрҙе ҡайышлаттылар.
ҠАЙЫШЛАУ (ҡайышла-) (Р: бить ремнём; И.: belt; T.: kamçılamak) ҡ.
Ҡайыш менән туҡмау; һыҙырыу. □ Бить ремнём; стегать, хлестать ремнём. Тыңлауһыҙҙарҙы ҡайышлау. Ҡайышлап язалау.
124
арала, Алма тау аҫтына шыҡыйып төшөп тә китте. И. Ниғмәтуллин.
3. Билгә быуыр өсөн айыллап эшләнгән махсус бау; билбау □ Ремень, ремешок. Ҡайыш тағыу. Ҡайыш быуыу.
■ Ҡаптырмалы ҡайыш менән ҡыҫып быуҙым билемде. Халыҡ йырынан. Сәмләнеуҙең сигенә еткән Вәзир йән асыуы менән Ғабдулланың салбар ҡайышынан эләктереп алды. Ләкин Ғабдулла көрәште ҡабул итмәне. М. Кәрим.
4. тех. Машинаның, механизмдың төрлө өлөшөн әйләндерә торған, остары ҡуша тегелгән киң таҫма йәки бау. □ Ремень, ремешок. Ҡайыш тәгәрмәстәрҙе әйләндерә.
■ Ҡыҙыу эш ваҡытында молотилканың ҡайышы ысҡынып китте лә, туҡтанылар. Б. Бикбай.
♦ Ҡайыш аҫты <ятышы> бушау асығыу. □ Проголодаться, доел. Ослабеть под поясом. М Яҡтыла уҙәк ялғап алмайыҡмы? Ҡайыш ятышы бушаны бит. Я. Хамматов. Ҡайыш ҡолаҡ диал. ишетеп тә тыңламаған кешегә ҡарата әйтелә. □ Непослушный. Ҡайыш ҡолаҡҡа әйттең ни ҙә, әйтмәнең ни. һырт ҡайышын алыу (йәки һыҙырыу) сыптырыу, туҡмау. □ Крепко побить, отлупить. Ыштанһыҙға ҡайыш бау иң төп нәмә юҡ көйө әһәмиәтһеҙен эшләп маташҡанда әйтелә. □ доел. Бесштанному — ремённая верёвка (при упущении главного, важного в деле). Эт ҡайышы бик әрһеҙ, түҙемле йәки шыма кешегә ҡарата әйтелә. □ Крепкий, живучий, упорный, настойчивый (о человеке). Эт ҡайышына әйләнгән.
ҠАЙЫШ II и. зоол. диал. ҡар. ҡара йылан.
ҠАЙЫШ АЯҠ (ҡайышаяғы) (Р: бука; И.: bogy; T.: umacı) и. миф.
Бапаҡ, ҡапаҡ. □ Бука, которым пугают детей. М Бәләкәй саҡта беҙҙе: «Ана ҡайышаяҡ килә», — тип ҡурҡыталар ине. Экспедиция материалдарынан.
ҠАЙЫШҠАҠ I (Р: гибкий; И.: pliable; T.: esnek) с. диал.
1. һығылып, бөгөлөп торған; мәйшел-дәк. □ Гибкий, упругий. Ҡайышҡаҡ ағас. Ҡайышҡаҡ таҡта.
2. Бысый, уңмаған (икмәккә ҡарата). □ Сырой, неудавшийся (о хлебе). Насар ондан икмәк ҡайышҡаҡ була.
ҠАЙЫШҠАҠ II (ҡайышҡағы) (Р: лаваш; И.: lavash; T.: lavaş) и. диал.
һыуға баҫып бешерелгән икмәк. □ Узбекская лепёшка, лаваш. Ҡайышҡаҡ ашау.
ҠАЙЫШҠАН (Р: крепкий; И.: sturdy; T.: sağlam) с. диал.
Ҡаты, ныҡ; беше. □ Крепкий; прочный, плотный. Ҡайышҡан ағас. Ҡайышҡан туҡыма.
ҠАЙЫШЛАНДЫРЫУ (ҡайышландыр-) ҡ. йөкм. ҡар. ҡайышланыу, понуд. от ҡайышланыу. Ҡулдәк еңен ҡайышландырыу. Донъя ҡайышландырған.
ҠАЙЫШЛАНЫУ (ҡайышлан-) (Р: залосниться; И.: become shiny; T.: kayış gibi olmak) ҡ.
1. Кергә ҡатып, ҡайыш һымаҡ булып ялтырау, ҡайышҡа әйләнеү. □ Залосниться (об одежде). Ҡейем ҡайышлана башлаған. Салбар тубыҡтары ҡайышланған. Олатайҙың тубәтәйе бер аҙ ҡайышлана төшкән. М [Тотҡон] башына ҡайышланып ҡат -ҡан йәшел хәтфә тубәтәй, иңенә ала-ҡола буйлы оҙон кәзәкей өҫтөнән ҡаплатып иҫке елән, аяғына ирнәуҙәре кителеп, морондары ашалып бөткән ҡаты кун ҡата кейгән. Й. Солтанов.
2. кусм. Бешегеү, әрһеҙләнеү (кешегә ҡарата). □ Становиться крепким, закалиться (о характере). Был егет ҡайышланып бөткән.
ҠАЙЫШЛАТЫУ (ҡайышлат-) ҡ. йөкм. ҡар. ҡайышлау, понуд. от ҡайышлау. Әсир-ҙәрҙе ҡайышлаттылар.
ҠАЙЫШЛАУ (ҡайышла-) (Р: бить ремнём; И.: belt; T.: kamçılamak) ҡ.
Ҡайыш менән туҡмау; һыҙырыу. □ Бить ремнём; стегать, хлестать ремнём. Тыңлауһыҙҙарҙы ҡайышлау. Ҡайышлап язалау.
124