Академический словарь башкирского языка. Том V. Страница 143
Поиск по словарям
ҠАЛҠЫТЫУ
ҠАЛҠАНЛЫЛАР (Р.: броненосцы; И.: armadillos; T.: tatu) и. зоол.
Арҡаһында ҡаты ҡабығы булған һөтимәр йәнлектәр. □ Броненосцы (лат. Cingulata). Ҡалҡанлылыр Көньяҡ һәм Урта Америкала йәшәй.
ҠАЛҠАНМОРОН (Р.: щитомордник; И.: pitvipers species; T.: çıngıraklı yılan) и. зоол.
Башында эре ҡаты ҡабыҡтары булған ағыулы йылан. □ Щитомордник (лат. Gloydius halys). Ҡалҡанморондан һаҡланыу. Ҡалҡанморондо ҡурҡытыу.
ҠАЛҠАНСЫҠ (ҡалҡансығы) (Р: щитовка; И.: mussel scale; T.: virgül kabuklu biti) и. зоол.
Үҫемлек һутын һурып йәшәй торған ваҡ ҡына бөжәк. □ Щитовка (лат. Lepidosaphes ulmi). Гөлдө ҡалҡансыҡ зарарлаған. Ҡалҡансыҡтарға ҡаршы ағыу һибеү.
ҠАЛҠАНУТ (Р: щитовник; И.: wood fern; T.: eğreltiotu) и. бот.
Ҡаҙаяҡтар төркөмөнә ингән эре ҡауырһын япраҡлы күп йыллыҡ үҫемлек (ағаслыҡта, дымлы урында үҫә)', абаға. □ Щитовник (лат. Dry ор teriş). Ҡалҡанут — ҡаҙаяҡтың бер төрө. Ҡалҡанут медицинала һәм ветеринарияла файҙаланыла.
ҠАЛҠАШ (Р: название родового подразделения башкир; И.: a Bashkir clan subdivision; T.: bir Başkurt soyunun ismi) u. этн.
Төньяҡ-көнбайыш башҡорттарының нәҫел исеме. □ Калкаш (название родового подразделения северо-западных башкир). Ҡалҡаш араһы.
ҠАЛҠҠЫ и. диал. ҡар. ҡалҡыуыс.
Ҡалҡҡы ташлау. Ҡалҡҡы һалыу.
ҠАЛҠМА и. диал. ҡар. ҡалҡыуыс.
Ҡалҡма ырғытыу. Ҡалҡма алыу.
ҠАЛҠЫМЫШ г/ . этн. диал. ҡар. ҡалҡанбаш. Ҡалҡымыш уйнау. Ҡалҡымыш уйыны.
ҠАЛҠЫНЫУ (ҡалҡын-) (Р: приподняться; И.: rise a little; T: kalkınmak) ҡ.
1. Ятҡан, ултырған ерҙән күтәрелеү, ҡалҡыу. □ Приподняться. Урынынан ҡал
ҡынды. а Тимур ҙа ауҙы койкаға. Ҡартластарҙың алмаш-тилмәш хырылдауы .. йөҙәтте уны. Түҙмәне, ипләп кенә ҡалҡынды, койка аҫтынан һәрмәп ҡаталарын кейҙе. Й. Солтанов. [Ят кеше]яҡында ғына торған быяла банканы күреп алды һәм шуның менән һыу тултырырға була урынынан ҡалҡынды. Д. Бүләков.
2. Үҫеп, буйға күтәрелеү; үҫеү. □ Расти, вытягиваться в длину. Бойҙай көндән-көн ҡалҡына. Сәскәләр ҡалҡына. М Ике-өс көн эсендә игендәр күҙгә күренеп ҡалҡынды, матурланды. Ф. Әсәнов. Ҡыу япраҡты ҡыштырлатып, ҡалҡынып сыға үлән. Т. Йосопов.
3 күсм. Хәрәкәткә килеү, ҡуҙғалыу; күтәрелеү, ҡалҡыу. □ Подниматься, вставать. Көрәшкә ҡалҡыныу. ■ Бар донъяны таң ҡалдырып, ҡалҡынды беҙҙең Ватан. С. Әлибаев.
ҠАЛҠЫНЫШЫУ (ҡалҡыныш-) ҡ. урт. ҡар. ҡалҡыныу 1. взаимн. от ҡалҡыныу 1. Ултырған ерҙән ҡалҡыныштылар. Халыҡ ҡалҡынышты.
ҠАЛҠЫС I и. диал. ҡар. ҡалҡыулыҡ. Калҡыстан төшөү.
ҠАЛҠЫС II и. анат. диал. ҡар. ҡалаҡ һөйәге. Ҡалҡыс ауыртыу.
ҠАЛҠЫС ҺӨЙӘГЕ и. диал. ҡар. ҡалаҡ һөйәге. Ҡалҡыс һөйәге ауыртыу.
ҠАЛҠЫТТЫРЫУ (ҡалҡыттыр-) ҡ. йөкм. ҡар. ҡалҡытыу, понуд. от ҡалҡытыу. Урынынан ҡалҡыттырыу.
ҠАЛҠЫТЫУ (ҡалҡыт-) (Р: приподнимать; И.: raise a little; T.: kaldırmak) ҡ.
1. Бер аҙ өҫкә күтәреү. □ Приподнимать, поднимать; вздымать. Ташты ҡалҡытыу. Бүрәнәне ҡалҡытыу. Яурынды ҡалҡытыу. М Ағас улаҡтың баш яғын ҡалҡыты-быраҡ боҙҙан әрселгән йылға ситенә урынлаштырғас, тирә-яғына ҡом тултырып нығытты. Я. Хамматов.
2. Бейек итеп күтәреү. □ Поднимать; вздымать. ■ Түбәһен күккә ҡалҡытып, Урал тора алыҫта. Халыҡ йырынан.
143
ҠАЛҠАНЛЫЛАР (Р.: броненосцы; И.: armadillos; T.: tatu) и. зоол.
Арҡаһында ҡаты ҡабығы булған һөтимәр йәнлектәр. □ Броненосцы (лат. Cingulata). Ҡалҡанлылыр Көньяҡ һәм Урта Америкала йәшәй.
ҠАЛҠАНМОРОН (Р.: щитомордник; И.: pitvipers species; T.: çıngıraklı yılan) и. зоол.
Башында эре ҡаты ҡабыҡтары булған ағыулы йылан. □ Щитомордник (лат. Gloydius halys). Ҡалҡанморондан һаҡланыу. Ҡалҡанморондо ҡурҡытыу.
ҠАЛҠАНСЫҠ (ҡалҡансығы) (Р: щитовка; И.: mussel scale; T.: virgül kabuklu biti) и. зоол.
Үҫемлек һутын һурып йәшәй торған ваҡ ҡына бөжәк. □ Щитовка (лат. Lepidosaphes ulmi). Гөлдө ҡалҡансыҡ зарарлаған. Ҡалҡансыҡтарға ҡаршы ағыу һибеү.
ҠАЛҠАНУТ (Р: щитовник; И.: wood fern; T.: eğreltiotu) и. бот.
Ҡаҙаяҡтар төркөмөнә ингән эре ҡауырһын япраҡлы күп йыллыҡ үҫемлек (ағаслыҡта, дымлы урында үҫә)', абаға. □ Щитовник (лат. Dry ор teriş). Ҡалҡанут — ҡаҙаяҡтың бер төрө. Ҡалҡанут медицинала һәм ветеринарияла файҙаланыла.
ҠАЛҠАШ (Р: название родового подразделения башкир; И.: a Bashkir clan subdivision; T.: bir Başkurt soyunun ismi) u. этн.
Төньяҡ-көнбайыш башҡорттарының нәҫел исеме. □ Калкаш (название родового подразделения северо-западных башкир). Ҡалҡаш араһы.
ҠАЛҠҠЫ и. диал. ҡар. ҡалҡыуыс.
Ҡалҡҡы ташлау. Ҡалҡҡы һалыу.
ҠАЛҠМА и. диал. ҡар. ҡалҡыуыс.
Ҡалҡма ырғытыу. Ҡалҡма алыу.
ҠАЛҠЫМЫШ г/ . этн. диал. ҡар. ҡалҡанбаш. Ҡалҡымыш уйнау. Ҡалҡымыш уйыны.
ҠАЛҠЫНЫУ (ҡалҡын-) (Р: приподняться; И.: rise a little; T: kalkınmak) ҡ.
1. Ятҡан, ултырған ерҙән күтәрелеү, ҡалҡыу. □ Приподняться. Урынынан ҡал
ҡынды. а Тимур ҙа ауҙы койкаға. Ҡартластарҙың алмаш-тилмәш хырылдауы .. йөҙәтте уны. Түҙмәне, ипләп кенә ҡалҡынды, койка аҫтынан һәрмәп ҡаталарын кейҙе. Й. Солтанов. [Ят кеше]яҡында ғына торған быяла банканы күреп алды һәм шуның менән һыу тултырырға була урынынан ҡалҡынды. Д. Бүләков.
2. Үҫеп, буйға күтәрелеү; үҫеү. □ Расти, вытягиваться в длину. Бойҙай көндән-көн ҡалҡына. Сәскәләр ҡалҡына. М Ике-өс көн эсендә игендәр күҙгә күренеп ҡалҡынды, матурланды. Ф. Әсәнов. Ҡыу япраҡты ҡыштырлатып, ҡалҡынып сыға үлән. Т. Йосопов.
3 күсм. Хәрәкәткә килеү, ҡуҙғалыу; күтәрелеү, ҡалҡыу. □ Подниматься, вставать. Көрәшкә ҡалҡыныу. ■ Бар донъяны таң ҡалдырып, ҡалҡынды беҙҙең Ватан. С. Әлибаев.
ҠАЛҠЫНЫШЫУ (ҡалҡыныш-) ҡ. урт. ҡар. ҡалҡыныу 1. взаимн. от ҡалҡыныу 1. Ултырған ерҙән ҡалҡыныштылар. Халыҡ ҡалҡынышты.
ҠАЛҠЫС I и. диал. ҡар. ҡалҡыулыҡ. Калҡыстан төшөү.
ҠАЛҠЫС II и. анат. диал. ҡар. ҡалаҡ һөйәге. Ҡалҡыс ауыртыу.
ҠАЛҠЫС ҺӨЙӘГЕ и. диал. ҡар. ҡалаҡ һөйәге. Ҡалҡыс һөйәге ауыртыу.
ҠАЛҠЫТТЫРЫУ (ҡалҡыттыр-) ҡ. йөкм. ҡар. ҡалҡытыу, понуд. от ҡалҡытыу. Урынынан ҡалҡыттырыу.
ҠАЛҠЫТЫУ (ҡалҡыт-) (Р: приподнимать; И.: raise a little; T.: kaldırmak) ҡ.
1. Бер аҙ өҫкә күтәреү. □ Приподнимать, поднимать; вздымать. Ташты ҡалҡытыу. Бүрәнәне ҡалҡытыу. Яурынды ҡалҡытыу. М Ағас улаҡтың баш яғын ҡалҡыты-быраҡ боҙҙан әрселгән йылға ситенә урынлаштырғас, тирә-яғына ҡом тултырып нығытты. Я. Хамматов.
2. Бейек итеп күтәреү. □ Поднимать; вздымать. ■ Түбәһен күккә ҡалҡытып, Урал тора алыҫта. Халыҡ йырынан.
143