Академический словарь башкирского языка. Том V. Страница 145
Поиск по словарям
ҠАЛМАҠ
11. Көтмәгәндә барлыҡҡа килеү. □ Появиться внезапно. ■ Яу килгәндә, ил алдында афәт ҡалҡҡанда сәсәндәр, ирек, азатлыҡ өсөн көрәшкә әйҙәп, халыҡҡа мөрәжәғәт иткәндәр. Ә. Вилданов.
12. һыу өҫтөнә сығыу, килеп сығыу.
□ Всплывать, всплыть; вынырнуть, һыу төбөнән ҡалҡты. Һыу аҫты кәмәһе ҡалҡып сыҡты.
13. кусм. Асылыу, беленеү, килеп сығыу.
□ Всплыть. Бына ҡасан ҡалҡып сыҡты. Проблемалар ҡалҡып сыҡты. Дөрөҫлөк өҫкә ҡалҡып сыҡты. Яңы факттар ҡалҡып сыға.
ҠАЛҠЫУ II (Р.: возвышенный; И.: elevated; T.: yüksek) с.
1. Бейегерәк булып ҡалҡып торған.
□ Возвышенный, высокий. Ҡалҡыу ер. Н Баяр, һырттың иң ҡалҡыу еренә кутә-релеп, тирә-яҡты хозурлыҡ менән байҡай башланы. 3. Ураҡсин.
2. Буйға оҙонораҡ. □ Высокий, выше (о росте). Ул иптәштәренән ҡалҡыу. ■ Мәғәмурә, йәш булһа ла, тиҫтерҙәренән бер башҡа ҡалҡыу, көскә лә һинән ҡалышмаҫ, эшкә лә әуҙем, сыҙамлы, уҙең генә ҡарап йөрөтөрһөң, килен. Р. Хажиев. Алтынбай буйсан ғына егет булып сыҡты, йәшенә ҡарағанда байтаҡҡа ҡалҡыу куренә ине, тауышы ла көрәйеп, йөҙөнә лә егет төҫө инде.
3. Ураҡсин.
ҠАЛҠЫУ III (Р: возвышенность; И.: elevation; T.: tepe) и.
Бейегерәк булып торған ер; ҡалҡыулыҡ.
□ Возвышенность. И Убаны әйләнеп, ҡалҡыуға кутәрелгәс, Айбикәнең куҙҙәре иге-сиге булмаған баҫыу ҡырҙарына төштө. һ. Дәүләтшина. Ҡыҙыл ҡабырғалы яланғас тау аҫтына һыйынған бер ауыл куренә, ә унан ары, төшлөк яғына табан — һөҙәк-һөҙәк кенә ҡалҡыуҙар, икһеҙ-сикһеҙ дала һуҙыла. 3. Ураҡсин.
ҠАЛҠЫУЛАНЫУ (ҡалҡыулан-) (Р: взбугриться; И.: bulge up; T.: çılıntı yapmak) ҡ.
Ҡалҡыу итеү. □ Взбугриться. Ҡалҡыу -ланып ҡалды. Ҡалҡыуланып китте. Ҡалҡыу-ланып тора.
ҠАЛҠЫУЛЫҠ (ҡалҡыулығы) (Р.: возвышенность; И.: height; T.: tepe) и.
Тирә-йүндән бейегерәк булып торған ер. □ Возвышенность, возвышение. Һөҙәк ҡалҡыулыҡ. Ташлы ҡалҡыулыҡ. М Ҡылғанлы ҡалҡыулыҡтар аҡрын ғына сайҡала һәм бер-береһе өҫтөнә йөҙөп килеп менгән төҫлө тойола. А. Абдуллин. Болоттар артынан ерҙе ҡурә алмай оҙаҡ интеккән ҡояш бер-ике көн эсендә ҡалҡыулыҡтарҙасы ҡарҙы ашап бөтөрҙө. Б. Рафиҡов.
ҠАЛҠЫУЫС (Р: поплавок; И.: float; Т: mantar) и.
Ҡармаҡ ебенә йәки йылым, ау кеүек балыҡ тотоу ҡоралдарының өҫкө бауына тағылған, һыу өҫтөндә йөҙөп йөрөй торған еңел нәмә. □ Поплавок. ■ Бер ук һыу сығанағында даими балыҡ тотҡан кеше балыҡтың «кәйеф»е ни рәуешле уҙгәреуен белеп тора һәм шуға ҡарап яраҡлаша: ҡармаҡ ебен алмаштыра, ҡалҡыуыс ҡуя, батырғысын ала, йә булмаһа, киреһенсә эшләй. «Йәшлек», 10 июль 2010.
ҠАЛҠЫП! и. диал. ҡар. ҡалҡыулыҡ. Ҡалкышҡа урмәләу.
ҠАЛМА (Р: старьё; И.: second-hand things; T.: eskiler) и. диал.
1. Иҫке-моҫҡо, алама, ҡыйраған, емерелгән, таралған нәмәләр. □ Старьё, обноски, ветошь. Ҡалманы кем кейһен? Ҡалма-ларҙы ташлау. ■ Ут көсәйгән һайын, Ғәйнислам да нығыраҡ ҡыҙҙы. Яна башлаған ҡалмаларҙы буш өй буйлап тегеләй-былай һөйрәп ҡуҙғытты. «Ағиҙел», № 4, 2010.
2. Бола, тәртипһеҙлек. □ Беспорядок. ■ Балалары куп тә, ваҡ та. Улар ҡалма туҙҙырып, уйнап ултырыуҙан башҡаны белмәйҙәр бит. Экспедиция материалдарынан.
ҠАЛМАҠ (ҡалмағы) (Р: название башкирского рода и родовых подразделений; И.: Bashkir clan name; T.: bir Başkurt soyunun ismi) и. этн.
Бер башҡорт ырыуының һәм ҡатай, табын, әй ырыуҙарына ҡараған аймаҡтарҙың исеме. □ Калмак (название башкирского
145
11. Көтмәгәндә барлыҡҡа килеү. □ Появиться внезапно. ■ Яу килгәндә, ил алдында афәт ҡалҡҡанда сәсәндәр, ирек, азатлыҡ өсөн көрәшкә әйҙәп, халыҡҡа мөрәжәғәт иткәндәр. Ә. Вилданов.
12. һыу өҫтөнә сығыу, килеп сығыу.
□ Всплывать, всплыть; вынырнуть, һыу төбөнән ҡалҡты. Һыу аҫты кәмәһе ҡалҡып сыҡты.
13. кусм. Асылыу, беленеү, килеп сығыу.
□ Всплыть. Бына ҡасан ҡалҡып сыҡты. Проблемалар ҡалҡып сыҡты. Дөрөҫлөк өҫкә ҡалҡып сыҡты. Яңы факттар ҡалҡып сыға.
ҠАЛҠЫУ II (Р.: возвышенный; И.: elevated; T.: yüksek) с.
1. Бейегерәк булып ҡалҡып торған.
□ Возвышенный, высокий. Ҡалҡыу ер. Н Баяр, һырттың иң ҡалҡыу еренә кутә-релеп, тирә-яҡты хозурлыҡ менән байҡай башланы. 3. Ураҡсин.
2. Буйға оҙонораҡ. □ Высокий, выше (о росте). Ул иптәштәренән ҡалҡыу. ■ Мәғәмурә, йәш булһа ла, тиҫтерҙәренән бер башҡа ҡалҡыу, көскә лә һинән ҡалышмаҫ, эшкә лә әуҙем, сыҙамлы, уҙең генә ҡарап йөрөтөрһөң, килен. Р. Хажиев. Алтынбай буйсан ғына егет булып сыҡты, йәшенә ҡарағанда байтаҡҡа ҡалҡыу куренә ине, тауышы ла көрәйеп, йөҙөнә лә егет төҫө инде.
3. Ураҡсин.
ҠАЛҠЫУ III (Р: возвышенность; И.: elevation; T.: tepe) и.
Бейегерәк булып торған ер; ҡалҡыулыҡ.
□ Возвышенность. И Убаны әйләнеп, ҡалҡыуға кутәрелгәс, Айбикәнең куҙҙәре иге-сиге булмаған баҫыу ҡырҙарына төштө. һ. Дәүләтшина. Ҡыҙыл ҡабырғалы яланғас тау аҫтына һыйынған бер ауыл куренә, ә унан ары, төшлөк яғына табан — һөҙәк-һөҙәк кенә ҡалҡыуҙар, икһеҙ-сикһеҙ дала һуҙыла. 3. Ураҡсин.
ҠАЛҠЫУЛАНЫУ (ҡалҡыулан-) (Р: взбугриться; И.: bulge up; T.: çılıntı yapmak) ҡ.
Ҡалҡыу итеү. □ Взбугриться. Ҡалҡыу -ланып ҡалды. Ҡалҡыуланып китте. Ҡалҡыу-ланып тора.
ҠАЛҠЫУЛЫҠ (ҡалҡыулығы) (Р.: возвышенность; И.: height; T.: tepe) и.
Тирә-йүндән бейегерәк булып торған ер. □ Возвышенность, возвышение. Һөҙәк ҡалҡыулыҡ. Ташлы ҡалҡыулыҡ. М Ҡылғанлы ҡалҡыулыҡтар аҡрын ғына сайҡала һәм бер-береһе өҫтөнә йөҙөп килеп менгән төҫлө тойола. А. Абдуллин. Болоттар артынан ерҙе ҡурә алмай оҙаҡ интеккән ҡояш бер-ике көн эсендә ҡалҡыулыҡтарҙасы ҡарҙы ашап бөтөрҙө. Б. Рафиҡов.
ҠАЛҠЫУЫС (Р: поплавок; И.: float; Т: mantar) и.
Ҡармаҡ ебенә йәки йылым, ау кеүек балыҡ тотоу ҡоралдарының өҫкө бауына тағылған, һыу өҫтөндә йөҙөп йөрөй торған еңел нәмә. □ Поплавок. ■ Бер ук һыу сығанағында даими балыҡ тотҡан кеше балыҡтың «кәйеф»е ни рәуешле уҙгәреуен белеп тора һәм шуға ҡарап яраҡлаша: ҡармаҡ ебен алмаштыра, ҡалҡыуыс ҡуя, батырғысын ала, йә булмаһа, киреһенсә эшләй. «Йәшлек», 10 июль 2010.
ҠАЛҠЫП! и. диал. ҡар. ҡалҡыулыҡ. Ҡалкышҡа урмәләу.
ҠАЛМА (Р: старьё; И.: second-hand things; T.: eskiler) и. диал.
1. Иҫке-моҫҡо, алама, ҡыйраған, емерелгән, таралған нәмәләр. □ Старьё, обноски, ветошь. Ҡалманы кем кейһен? Ҡалма-ларҙы ташлау. ■ Ут көсәйгән һайын, Ғәйнислам да нығыраҡ ҡыҙҙы. Яна башлаған ҡалмаларҙы буш өй буйлап тегеләй-былай һөйрәп ҡуҙғытты. «Ағиҙел», № 4, 2010.
2. Бола, тәртипһеҙлек. □ Беспорядок. ■ Балалары куп тә, ваҡ та. Улар ҡалма туҙҙырып, уйнап ултырыуҙан башҡаны белмәйҙәр бит. Экспедиция материалдарынан.
ҠАЛМАҠ (ҡалмағы) (Р: название башкирского рода и родовых подразделений; И.: Bashkir clan name; T.: bir Başkurt soyunun ismi) и. этн.
Бер башҡорт ырыуының һәм ҡатай, табын, әй ырыуҙарына ҡараған аймаҡтарҙың исеме. □ Калмак (название башкирского
145