Академический словарь башкирского языка. Том V. Страница 155
Поиск по словарям
ҠАЛЫУ
мәҡәлдәр тормоштағы айырым куренештәр, тарихи ваҡиғалар, йолалар уҙәгенән сығып, телдән телгә кусеп ҡалыпланһа, һуңға табан, купселектә, әҙәбиәт аша .. тарала. Ғ. Амантай.
ҠАЛЫПЛАНЫУ II (ҡалыплан-) ҡ. төш. ҡар. ҡалыплау II. страд, от ҡалыплау II. Ҡалыпланған аяҡ-ҡул.
ҠАЛЫПЛАТЫУ I (ҡалыплат-) ҡ. йөкм. ҡар. ҡалыплау I. понуд. от ҡалыплау I. Быйма ҡалыплатыу.
ҠАЛЫПЛАТЫУ II (ҡалыплат-) ҡ. йөкм. ҡар. ҡалыплау II. понуд. от ҡалыплау II. Аяҡ-ҡулды ҡалыплатыу.
ҠАЛЫПЛАУ I (ҡалыпла-) (Р.: надевать на колодку; И.: put shoes on the last; T.: kalıp koymak) ҡ.
1. Ҡалыпҡа (I, 1) һуғыу, ҡалыпҡа кейҙереү. □ Надевать на колодку, натягивать на колодку. Итекте ҡалыплау. ■ Балсыҡ әҙер булғас та, станокҡа ҡуялар, унда уны ҡалыплап, сынаяҡ итеп ҡоялар. Ғ. Амантай.
2. кусм. Бер үлсәмгә, бер рәүешкә килтереү. □ Приводить в определённую форму. Әҙәби телде ҡалыплау.
ҠАЛЫПЛАУ II (ҡалыпла-) (Р.: набить колодки; И.: put in the stocks; T.: prangaya vurmak) ҡ.
Ҡул-аякты ҡалып (II) менән ҡоршау; ҡалып һалыу. □ Набить колодки. Тотҡондо ҡалыплау.
ҠАЛЫПЛАШЫУ (ҡалыплаш-) (Р: принимать определённую форму; И.: take a particular shape; T.: kalıplaşmak) ҡ.
Бер рәүешкә килеү, ҡалыпҡа һалыныу; ҡалыпланыу. □ Принимать определённую форму; сложиться в форму. К Бер телдәге телмәр өндәре шул тел өсөн нығынған һәм ҡалыплашҡан була. Ж. Кейекбаев. Традицион образдар һәм ҡалыплашҡан композицион формалар хикәйә жанрына бөтөнләй ят нәмә. К. Әхмәтйәнов.
ҠАЛЫУ (ҡал-) (Р: отставать; И.: fall behind; T.: geri kalmak) ҡ.
1. Кемдец йәки нимәнеңдер тиҙлегенә өлгөрә алмау, артта булыу, һуңлау. □ От
ставать, отстать, не успевать, очутиться позади. // Отставание. Артҡа ҡалыу. Арып ҡалыу. Төркөмдән ҡалыу. Автобустан ҡалыу. Поездан ҡалыу. • Арбам һынды тип кустән ҡалма. Мәҡәл.
2. Киткәнгә эйәреп китмәй, билдәле бер урында, хәлдә тороу, торған урында булыу. □ Оставаться, остаться. Балалар ауылда ҡалды. Ҡыҙ баҡсала ҡалды. • Ҡайҙа барһаң да, ҡара һаҡалың ҡалмаҫ. Мәҡәл.
3. Китмәйенсә, булған, торған урында туҡталыу. □ Оставаться, остаться, һый-хөрмәткә ҡалығыҙ. И Ҡал ошонда, ят һуҙыл да, шауламай тын ғына ят. Ш. Бабич.
4. Киткән йәки үлгән кешенән кемдеңдер ҡарамағына, файҙаһына күсеү. □ Оставаться, сохраниться, перейти от предков. ■ Өлкән ул мираҫҡа ҡалған өйҙә йәшәй башлаған. «Йәншишмә», 18 октябрь 2012. • Малы барҙан мал ҡалыр, улы барҙан ул ҡалыр. Мәҡәл.
5. Ҡемдән йәки ниҙәндер һуң һаҡланыу.
□ Оставаться, сохраниться. Ата-бабанан ҡалған ҡомартҡы. Иҫкенән ҡалған ғәҙәт.
6. Ҡайҙалыр урын алыу, урын алған хәлдә булыу. □ Оставаться, оказаться в ка-ком-л. положении, һыу аҫтында ҡалыу. Бик аҫтында ҡалыу. Ағас аҫтында ҡалыу. Оҙайлы ямғырҙарҙан һуң купер һыу аҫтында ҡалды.
7. Ниндәйҙер хәлгә дусар булыу, берәй хәлгә төшөү, әйләнеү. □ Оставаться, оказаться, очутиться в каком-л. положении. Бурыслы ҡалыу. Ерһеҙ ҡалыу. ■ Йәйрәп ятҡан йәйләуем, ҡалдың ҡола далаға. «Ҡуҙыйкурпәс». Хәтере ҡалған Ғәйзулла башлаған һуҙен бөтөрә алманы. Я. Хамматов.
8. Булған сифат, хәл үҙгәрешһеҙ һаҡланыу, үҙ хәленсә тотолоу. □ Оставаться в прежнем положении. Асыҡ ҡалыу. Бикһеҙ ҡалыу.
9. Онотолмай һаҡланыу. □ Оставаться, запоминаться, сохраняться (в памяти, книгах, воспоминаниях). Йөрәктә ҡалыу. Ҡуңелдә ҡалыу. Иҫтә ҡалыу. Хәтерҙә
155
мәҡәлдәр тормоштағы айырым куренештәр, тарихи ваҡиғалар, йолалар уҙәгенән сығып, телдән телгә кусеп ҡалыпланһа, һуңға табан, купселектә, әҙәбиәт аша .. тарала. Ғ. Амантай.
ҠАЛЫПЛАНЫУ II (ҡалыплан-) ҡ. төш. ҡар. ҡалыплау II. страд, от ҡалыплау II. Ҡалыпланған аяҡ-ҡул.
ҠАЛЫПЛАТЫУ I (ҡалыплат-) ҡ. йөкм. ҡар. ҡалыплау I. понуд. от ҡалыплау I. Быйма ҡалыплатыу.
ҠАЛЫПЛАТЫУ II (ҡалыплат-) ҡ. йөкм. ҡар. ҡалыплау II. понуд. от ҡалыплау II. Аяҡ-ҡулды ҡалыплатыу.
ҠАЛЫПЛАУ I (ҡалыпла-) (Р.: надевать на колодку; И.: put shoes on the last; T.: kalıp koymak) ҡ.
1. Ҡалыпҡа (I, 1) һуғыу, ҡалыпҡа кейҙереү. □ Надевать на колодку, натягивать на колодку. Итекте ҡалыплау. ■ Балсыҡ әҙер булғас та, станокҡа ҡуялар, унда уны ҡалыплап, сынаяҡ итеп ҡоялар. Ғ. Амантай.
2. кусм. Бер үлсәмгә, бер рәүешкә килтереү. □ Приводить в определённую форму. Әҙәби телде ҡалыплау.
ҠАЛЫПЛАУ II (ҡалыпла-) (Р.: набить колодки; И.: put in the stocks; T.: prangaya vurmak) ҡ.
Ҡул-аякты ҡалып (II) менән ҡоршау; ҡалып һалыу. □ Набить колодки. Тотҡондо ҡалыплау.
ҠАЛЫПЛАШЫУ (ҡалыплаш-) (Р: принимать определённую форму; И.: take a particular shape; T.: kalıplaşmak) ҡ.
Бер рәүешкә килеү, ҡалыпҡа һалыныу; ҡалыпланыу. □ Принимать определённую форму; сложиться в форму. К Бер телдәге телмәр өндәре шул тел өсөн нығынған һәм ҡалыплашҡан була. Ж. Кейекбаев. Традицион образдар һәм ҡалыплашҡан композицион формалар хикәйә жанрына бөтөнләй ят нәмә. К. Әхмәтйәнов.
ҠАЛЫУ (ҡал-) (Р: отставать; И.: fall behind; T.: geri kalmak) ҡ.
1. Кемдец йәки нимәнеңдер тиҙлегенә өлгөрә алмау, артта булыу, һуңлау. □ От
ставать, отстать, не успевать, очутиться позади. // Отставание. Артҡа ҡалыу. Арып ҡалыу. Төркөмдән ҡалыу. Автобустан ҡалыу. Поездан ҡалыу. • Арбам һынды тип кустән ҡалма. Мәҡәл.
2. Киткәнгә эйәреп китмәй, билдәле бер урында, хәлдә тороу, торған урында булыу. □ Оставаться, остаться. Балалар ауылда ҡалды. Ҡыҙ баҡсала ҡалды. • Ҡайҙа барһаң да, ҡара һаҡалың ҡалмаҫ. Мәҡәл.
3. Китмәйенсә, булған, торған урында туҡталыу. □ Оставаться, остаться, һый-хөрмәткә ҡалығыҙ. И Ҡал ошонда, ят һуҙыл да, шауламай тын ғына ят. Ш. Бабич.
4. Киткән йәки үлгән кешенән кемдеңдер ҡарамағына, файҙаһына күсеү. □ Оставаться, сохраниться, перейти от предков. ■ Өлкән ул мираҫҡа ҡалған өйҙә йәшәй башлаған. «Йәншишмә», 18 октябрь 2012. • Малы барҙан мал ҡалыр, улы барҙан ул ҡалыр. Мәҡәл.
5. Ҡемдән йәки ниҙәндер һуң һаҡланыу.
□ Оставаться, сохраниться. Ата-бабанан ҡалған ҡомартҡы. Иҫкенән ҡалған ғәҙәт.
6. Ҡайҙалыр урын алыу, урын алған хәлдә булыу. □ Оставаться, оказаться в ка-ком-л. положении, һыу аҫтында ҡалыу. Бик аҫтында ҡалыу. Ағас аҫтында ҡалыу. Оҙайлы ямғырҙарҙан һуң купер һыу аҫтында ҡалды.
7. Ниндәйҙер хәлгә дусар булыу, берәй хәлгә төшөү, әйләнеү. □ Оставаться, оказаться, очутиться в каком-л. положении. Бурыслы ҡалыу. Ерһеҙ ҡалыу. ■ Йәйрәп ятҡан йәйләуем, ҡалдың ҡола далаға. «Ҡуҙыйкурпәс». Хәтере ҡалған Ғәйзулла башлаған һуҙен бөтөрә алманы. Я. Хамматов.
8. Булған сифат, хәл үҙгәрешһеҙ һаҡланыу, үҙ хәленсә тотолоу. □ Оставаться в прежнем положении. Асыҡ ҡалыу. Бикһеҙ ҡалыу.
9. Онотолмай һаҡланыу. □ Оставаться, запоминаться, сохраняться (в памяти, книгах, воспоминаниях). Йөрәктә ҡалыу. Ҡуңелдә ҡалыу. Иҫтә ҡалыу. Хәтерҙә
155