Академический словарь башкирского языка. Том V. Страница 156
Поиск по словарям
ҠАЛЫУ
ҡалыу. • Куңел тапмаҡ — бер һуҙ, куңел ҡалмаҡ — бер һуҙ. Мәҡәл.
10. һан, күләм, дәүмәл йәһәтенән бөтмәй күпмелер һаҡланыу. □ Оставаться, быть в наличии. Аҡса эҙ ҡалған. Бер аҙым ара ҡалған. Ваҡыт ҡалмаған. ■ Бер генә башы ҡалған аждаһа Килтәймәргән менән алыша башлаған. Әкиәттән. Кәртә башында бесән дә аҙайған, бер һәнәк, һәнәк ярым самаһы ғына ҡалған. Я. Хамматов. • Ҡараҡтан ҡалыр, уттан-һыуҙан ҡалмаҫ. Мәҡәл.
11. Ниндәйҙер эш-хәл башҡармай ҡуйылыу, үтәлмәү; ниҙәндер мәхрүм булыу. □ Пропускать, пропустить чего-л. Аштан ҡалыу. Ҡунаҡтан ҡалыу. Дәрес ҡалыу. • Аштан ҡалһаң да, эштән ҡалма. Әйтем. Ас ҡалмаған аш ҡәҙерен белмәҫ, йәйәу йөрөмәгән ат ҡәҙерен белмәҫ. Мәҡәл.
12. Ниҙәндер азат булыу, ҡотолоу. □ Оставаться, остаться, спасаться; лишаться чего, терять что. // Спасение; лишение. Иҫән-имен ҡалыу. Үлемдән саҡ ҡалыу. Әрменән ҡалыу. ■ [Сәмиғ] һуғыш йылдарында угәй әсәһе менән (уҙ әсәһен иҫләмәй, ул бәләкәй саҡта уҡ улгән, атаһы һуғышта хәбәрһеҙ юғалды) аслыҡтан саҡ тере ҡалды, шулай ҙа йыбытҡы тугел, һуңғы йылда ҡапыл буйға тартылды һәм егет ҡорона инеп, тулы хоҡуҡлы эшсе рәуешендә колхоз эштәрендә ҡатнашып йөрөй. Т. Ғиниәтуллин. • Тыумаҡ-тан ҡалмағанды, улмәктән ҡалмаҡ юҡ. Мәҡәл.
13. Ниндәйҙер сифаттан, нәмәнән яҙыу.
□ Лишаться чего, терять что. // Потеря. Аяҡтан ҡалыу. Телдән ҡалыу. Ҡулһыҙ ҡалыу.
14. Хәҙерге мәлдән ҡасанғалыр кисегеү.
□ Отставать, задерживаться (на какой-л. срок). // Отставание; задержание. Яҙға ҡалыу. Кискә ҡалыу. Төнгә ҡалыу.
15. юҡл. ф. Алдында килгән юҡлыҡ формаһындағы ҡылым менән эш-хәлдең мотлаҡ үтәләсәген белдерә. □ В сочетании с отрицательной формой глагола выражает непременное выполнение действия, һуҙемде һуҙ итмәй ҡалмам. Эшләмәйенсә ҡалмам. Бармайынса ҡалмам.
16. юҡл. ф. Үҙенән алда килгән һүҙҙәр белдергән эшкә, хәрәкәткә, нәмәгә тулыһынса үтәлгәнлек мәғәнәһе бирә. □ В форме отрицания выражает полноту действия. Йөрөмәгән ер ҡалманы. Уҡымаған китап ҡалманы, һөйләшмәгән кеше ҡалманы. Бысрамаған ерем ҡалманы.
17. Төбәү килештәге исемдәргә эйәреп, «ниндәйҙер хәлгә ҡалыу» мәғәнәһен бирә. □ В сочетании с существительным в направительном падеже «оказываться в каком-л. положении»; «превращаться во что-л., попадать, впадать в какое-л. положение». Оятҡа ҡалыу. Хурға ҡалыу. Уйға ҡалыу. ■ Ҡош кешеләй һөйләшкәс, Урал таңға ҡалған, ти. «Урал батыр». • Көлөп йәшәу хурлыҡ тугел, көлкөгә ҡалыу — хурлыҡ. Мәҡәл.
18. юҡл. ф. кусм. Эшкә яраҡһыҙға әйләнеү. □ В форме отрицания выражает полноту действия. Табандарым ҡалманы. Аяҡтарым ҡалманы. ■ Ҡәйнәмә әллә купме кустәнәстәр тейәнем, һөйрәп йөрөп, бил ҡалманы. Хәлдән тайҙым инде, — еңгәйем билен ыуалап, ҡулын һелккеләп, ҙур сумкаһына төртөп курһәтә. «Шоңҡар», № 9, 2010.
19. -п формаһындағы хәл ҡылым менән килеп, ҡушма ҡылым яһай: эш-хәлдең үткәндә тамамланышын аңлата. □ В сочетании с деепричастием на -п образует сложные глаголы со значением завершённости действия. Бикләнеп ҡалыу. Илап ҡалыу. Йоҡлап ҡалыу. Онотолоп ҡалыу. ■ Вәғәҙәңде генә онотма — төлкө тун! — тип ҡысҡырып ҡалды Мырҙағәле уҡ кеуек атылып сығып киткән Насирҙың артынан. 3. Ураҡсин.
20. Дусар булыу, берәй хәлгә төшөү. □ Попадать, оказываться в каком-л. положении. Нәфисәнең һаман да ауырыуын, Фәтхиәнең, куҙенә сыбыҡ төртөлөп, һуҡыр булып ҡалыуын ишеткәс, уның [Хисмәтулланың] бөтөнләй рухы төштө. Я. Хамматов.
156
ҡалыу. • Куңел тапмаҡ — бер һуҙ, куңел ҡалмаҡ — бер һуҙ. Мәҡәл.
10. һан, күләм, дәүмәл йәһәтенән бөтмәй күпмелер һаҡланыу. □ Оставаться, быть в наличии. Аҡса эҙ ҡалған. Бер аҙым ара ҡалған. Ваҡыт ҡалмаған. ■ Бер генә башы ҡалған аждаһа Килтәймәргән менән алыша башлаған. Әкиәттән. Кәртә башында бесән дә аҙайған, бер һәнәк, һәнәк ярым самаһы ғына ҡалған. Я. Хамматов. • Ҡараҡтан ҡалыр, уттан-һыуҙан ҡалмаҫ. Мәҡәл.
11. Ниндәйҙер эш-хәл башҡармай ҡуйылыу, үтәлмәү; ниҙәндер мәхрүм булыу. □ Пропускать, пропустить чего-л. Аштан ҡалыу. Ҡунаҡтан ҡалыу. Дәрес ҡалыу. • Аштан ҡалһаң да, эштән ҡалма. Әйтем. Ас ҡалмаған аш ҡәҙерен белмәҫ, йәйәу йөрөмәгән ат ҡәҙерен белмәҫ. Мәҡәл.
12. Ниҙәндер азат булыу, ҡотолоу. □ Оставаться, остаться, спасаться; лишаться чего, терять что. // Спасение; лишение. Иҫән-имен ҡалыу. Үлемдән саҡ ҡалыу. Әрменән ҡалыу. ■ [Сәмиғ] һуғыш йылдарында угәй әсәһе менән (уҙ әсәһен иҫләмәй, ул бәләкәй саҡта уҡ улгән, атаһы һуғышта хәбәрһеҙ юғалды) аслыҡтан саҡ тере ҡалды, шулай ҙа йыбытҡы тугел, һуңғы йылда ҡапыл буйға тартылды һәм егет ҡорона инеп, тулы хоҡуҡлы эшсе рәуешендә колхоз эштәрендә ҡатнашып йөрөй. Т. Ғиниәтуллин. • Тыумаҡ-тан ҡалмағанды, улмәктән ҡалмаҡ юҡ. Мәҡәл.
13. Ниндәйҙер сифаттан, нәмәнән яҙыу.
□ Лишаться чего, терять что. // Потеря. Аяҡтан ҡалыу. Телдән ҡалыу. Ҡулһыҙ ҡалыу.
14. Хәҙерге мәлдән ҡасанғалыр кисегеү.
□ Отставать, задерживаться (на какой-л. срок). // Отставание; задержание. Яҙға ҡалыу. Кискә ҡалыу. Төнгә ҡалыу.
15. юҡл. ф. Алдында килгән юҡлыҡ формаһындағы ҡылым менән эш-хәлдең мотлаҡ үтәләсәген белдерә. □ В сочетании с отрицательной формой глагола выражает непременное выполнение действия, һуҙемде һуҙ итмәй ҡалмам. Эшләмәйенсә ҡалмам. Бармайынса ҡалмам.
16. юҡл. ф. Үҙенән алда килгән һүҙҙәр белдергән эшкә, хәрәкәткә, нәмәгә тулыһынса үтәлгәнлек мәғәнәһе бирә. □ В форме отрицания выражает полноту действия. Йөрөмәгән ер ҡалманы. Уҡымаған китап ҡалманы, һөйләшмәгән кеше ҡалманы. Бысрамаған ерем ҡалманы.
17. Төбәү килештәге исемдәргә эйәреп, «ниндәйҙер хәлгә ҡалыу» мәғәнәһен бирә. □ В сочетании с существительным в направительном падеже «оказываться в каком-л. положении»; «превращаться во что-л., попадать, впадать в какое-л. положение». Оятҡа ҡалыу. Хурға ҡалыу. Уйға ҡалыу. ■ Ҡош кешеләй һөйләшкәс, Урал таңға ҡалған, ти. «Урал батыр». • Көлөп йәшәу хурлыҡ тугел, көлкөгә ҡалыу — хурлыҡ. Мәҡәл.
18. юҡл. ф. кусм. Эшкә яраҡһыҙға әйләнеү. □ В форме отрицания выражает полноту действия. Табандарым ҡалманы. Аяҡтарым ҡалманы. ■ Ҡәйнәмә әллә купме кустәнәстәр тейәнем, һөйрәп йөрөп, бил ҡалманы. Хәлдән тайҙым инде, — еңгәйем билен ыуалап, ҡулын һелккеләп, ҙур сумкаһына төртөп курһәтә. «Шоңҡар», № 9, 2010.
19. -п формаһындағы хәл ҡылым менән килеп, ҡушма ҡылым яһай: эш-хәлдең үткәндә тамамланышын аңлата. □ В сочетании с деепричастием на -п образует сложные глаголы со значением завершённости действия. Бикләнеп ҡалыу. Илап ҡалыу. Йоҡлап ҡалыу. Онотолоп ҡалыу. ■ Вәғәҙәңде генә онотма — төлкө тун! — тип ҡысҡырып ҡалды Мырҙағәле уҡ кеуек атылып сығып киткән Насирҙың артынан. 3. Ураҡсин.
20. Дусар булыу, берәй хәлгә төшөү. □ Попадать, оказываться в каком-л. положении. Нәфисәнең һаман да ауырыуын, Фәтхиәнең, куҙенә сыбыҡ төртөлөп, һуҡыр булып ҡалыуын ишеткәс, уның [Хисмәтулланың] бөтөнләй рухы төштө. Я. Хамматов.
156