Академический словарь башкирского языка. Том V. Страница 229
Поиск по словарям
ҠАРА
9. Ҡайһы бер ауырыу исемдәре менән килеп, уның көсәйгәнен белдерә. □ Непроходящий, очень сильный, чёрный (о тяжёлой форме некоторых болезней). Ҡара ҡылау. Ҡара һырҡау. Ҡара сәсәк. Ҡара һары. Ҡара аҡһаҡ.
10. Ҡайһы бер зоологик һәм ботаник атамалар составында килә. □ Чёрный (как обозначение родового различия в некоторых сложных зоологических, ботанических терминах). Ҡара айыу. Ҡара ерек. Ҡара ҡайын. Ҡара төлкө. Ҡара дельфин. Ҡара ҡарағат. Ҡара сәпсәу. Ҡара торна. Ҡара тумыртҡа. Я Урман буйлап ярылып ята ҡара һыуһар эҙҙәре. Б. Ишемғол. Ҡара бөркөт маҡтанһа, ҡаянан ҡуян типтем, тир. Ҡобайырҙан.
11. Топонимияла төньяҡ мәғәнәһен белдерә. □ В топонимии встречается в значении «северный». Ҡариҙел (Ҡара Иҙел) — төньяҡ йылға, Ағиҙел — көньяҡтағы йылға.
12. Көслө, төп. □ Сильный, неистовый, основной. Ҡара башҡорт. Ҡара табын. Ҡара ҡыпсаҡ.
13. кусм. Айырым оҫталыҡ, квалификация талап итмәгән, күберәк ҡул көсөнә, физик эшкә бәйле булған. □ Чёрный, неквалифицированный, подсобный (о работе, труде и т. д.). Ҡара эш. Ҡара эштә эшләу. Я Әллә ниҙә бер ҡайтҡан кешене ҡара эшкә [ер ҡаҙырға] ҡушыу оҡшамаҫ. Б. Бикбай. Данлы көсөң му йырылғас, ҡара көсөңә ҡалдың. Туй йырынан.
14. иҫк. Революцияға тиклемге Рәсәйҙә түбәнге ҡатламға ҡараған, ябай халыҡҡа мөнәсәбәтле. □ Простой, незнатный. Ҡара мужик. Ҡара эшсе.
15. кусм. Культураһыҙ, артта ҡалған, наҙан. □ Тёмный, непросвещённый, необразованный. Ҡара халыҡ. Ҡара халыҡты иҙеу. Ҡара халыҡ араһында ағартыу эштәре.
16. кусм. Ҡыуанысһыҙ, ҡайғылы, ғазаплы, ауыр. □ Злой, злостный; мрачный, чёрный, безрадостный, тяжёлый. Ҡара бәхет. Ҡара тәҡдир. Ҡара яҙмыш. Ҡара көндәр. ■ Иң хәтәр минуттарҙа ла улемде
ҡотолғоһоҙ ҡара яҙмыш итеп куҙ алдына килтермәй һалдат. Ғ. Әхмәтшин.
17. кусм. Күңел бысраҡлығынан килгән; яуыз, мәкерле. □ Чёрный, тёмный; злой, злостный; мрачный. Ҡара ҡотҡо. Ҡара ниәт. Ҡара уй. Ҡара асыу. Ҡара йөрәк. Ҡара көс. Ҡара ҡарғыш. Я Ҡара бул, зәһәр бул дошманға, сер бирмә һыналған дошманға. Ш. Бабич. • Ҡара уйлының йөҙө лә ҡара. Мәҡәл.
18. кусм. Үҙе эйәреп килгән исемдәрҙең мәғәнәһенә ҙур кимәл, көслө дәрәжә төҫмөрө бирә. □ Очень сильный, непроходящий. Ҡара аслыҡ. Ҡара тир. Ҡара ямғыр. Ҡара һыуыҡ. Ҡара яу. Я Аттар менһәм, йән-фарманға саптым, атым төштө ҡара тир-ҙәргә. М. Басыров.
19. миф. Ҡайғыны, яуызлыҡ символын белдереүсе төҫ. □ Чёрный (мифологизированный цвет, цвет горя, величия, зла). Ҡара көс. Я Төштә ҡара кейем кейһәң, ҡайғыға була. Р. һаҙыева. Гел ҡара кейем кейергә ярамай, куңел ҡараңғылана. Башҡорт мифологияһынан.
20. миф. Имләүҙә ҡулланылған өс төҫтөң береһе (ҡыҙыл, аҡ, ҡара). □ Чёрный (один из трёх цветов (красный, белый, чёрный), применяемых в лечебной магии). Я Нәҫтә ҡағылғанда өс төҫтәге (ҡыҙыл, ҡара, аҡ) еп менән ауырыуҙың буйын улсәгәндәр. Йола фольклорынан.
♦ Аҡты кара тиеү (итеү) үҙ файҙаңдан сығып, дөрөҫтө ялған итеп аңлатыу. □ Выдавать за чёрное. Я Ҡескәй йөрәгемә шик-шом һалып, ниңә аҡты ҡара тинеләр? Р. Ғарипов. <Йөҙгә> кара яғыу хурлыҡҡа төшөрөү, оятлы итеү. □ Очернить, оклеветать. соотв. Бросать тень на кого, что, втаптывать в грязь кого, что, обливать грязью кого. Н Бар балағыҙ дан булһын, йөҙгә ҡара яҡмаһын. Йырҙан. Йөҙ ҡараһы хурлыҡ. □ Позор, стыд. Я Зира милләт бәләһе вә өммәт (милләт) йөҙ ҡараһы улан беҙҙең диндәш вә нәҫелдәштәрҙең таш аҫтарынан, урман араларынан сыҡмыш заттар улмай, бәлки кәнде арамыҙҙа тыуып уҫмеш, ләкин ғаиләсә алынмаһы лазем
229
9. Ҡайһы бер ауырыу исемдәре менән килеп, уның көсәйгәнен белдерә. □ Непроходящий, очень сильный, чёрный (о тяжёлой форме некоторых болезней). Ҡара ҡылау. Ҡара һырҡау. Ҡара сәсәк. Ҡара һары. Ҡара аҡһаҡ.
10. Ҡайһы бер зоологик һәм ботаник атамалар составында килә. □ Чёрный (как обозначение родового различия в некоторых сложных зоологических, ботанических терминах). Ҡара айыу. Ҡара ерек. Ҡара ҡайын. Ҡара төлкө. Ҡара дельфин. Ҡара ҡарағат. Ҡара сәпсәу. Ҡара торна. Ҡара тумыртҡа. Я Урман буйлап ярылып ята ҡара һыуһар эҙҙәре. Б. Ишемғол. Ҡара бөркөт маҡтанһа, ҡаянан ҡуян типтем, тир. Ҡобайырҙан.
11. Топонимияла төньяҡ мәғәнәһен белдерә. □ В топонимии встречается в значении «северный». Ҡариҙел (Ҡара Иҙел) — төньяҡ йылға, Ағиҙел — көньяҡтағы йылға.
12. Көслө, төп. □ Сильный, неистовый, основной. Ҡара башҡорт. Ҡара табын. Ҡара ҡыпсаҡ.
13. кусм. Айырым оҫталыҡ, квалификация талап итмәгән, күберәк ҡул көсөнә, физик эшкә бәйле булған. □ Чёрный, неквалифицированный, подсобный (о работе, труде и т. д.). Ҡара эш. Ҡара эштә эшләу. Я Әллә ниҙә бер ҡайтҡан кешене ҡара эшкә [ер ҡаҙырға] ҡушыу оҡшамаҫ. Б. Бикбай. Данлы көсөң му йырылғас, ҡара көсөңә ҡалдың. Туй йырынан.
14. иҫк. Революцияға тиклемге Рәсәйҙә түбәнге ҡатламға ҡараған, ябай халыҡҡа мөнәсәбәтле. □ Простой, незнатный. Ҡара мужик. Ҡара эшсе.
15. кусм. Культураһыҙ, артта ҡалған, наҙан. □ Тёмный, непросвещённый, необразованный. Ҡара халыҡ. Ҡара халыҡты иҙеу. Ҡара халыҡ араһында ағартыу эштәре.
16. кусм. Ҡыуанысһыҙ, ҡайғылы, ғазаплы, ауыр. □ Злой, злостный; мрачный, чёрный, безрадостный, тяжёлый. Ҡара бәхет. Ҡара тәҡдир. Ҡара яҙмыш. Ҡара көндәр. ■ Иң хәтәр минуттарҙа ла улемде
ҡотолғоһоҙ ҡара яҙмыш итеп куҙ алдына килтермәй һалдат. Ғ. Әхмәтшин.
17. кусм. Күңел бысраҡлығынан килгән; яуыз, мәкерле. □ Чёрный, тёмный; злой, злостный; мрачный. Ҡара ҡотҡо. Ҡара ниәт. Ҡара уй. Ҡара асыу. Ҡара йөрәк. Ҡара көс. Ҡара ҡарғыш. Я Ҡара бул, зәһәр бул дошманға, сер бирмә һыналған дошманға. Ш. Бабич. • Ҡара уйлының йөҙө лә ҡара. Мәҡәл.
18. кусм. Үҙе эйәреп килгән исемдәрҙең мәғәнәһенә ҙур кимәл, көслө дәрәжә төҫмөрө бирә. □ Очень сильный, непроходящий. Ҡара аслыҡ. Ҡара тир. Ҡара ямғыр. Ҡара һыуыҡ. Ҡара яу. Я Аттар менһәм, йән-фарманға саптым, атым төштө ҡара тир-ҙәргә. М. Басыров.
19. миф. Ҡайғыны, яуызлыҡ символын белдереүсе төҫ. □ Чёрный (мифологизированный цвет, цвет горя, величия, зла). Ҡара көс. Я Төштә ҡара кейем кейһәң, ҡайғыға була. Р. һаҙыева. Гел ҡара кейем кейергә ярамай, куңел ҡараңғылана. Башҡорт мифологияһынан.
20. миф. Имләүҙә ҡулланылған өс төҫтөң береһе (ҡыҙыл, аҡ, ҡара). □ Чёрный (один из трёх цветов (красный, белый, чёрный), применяемых в лечебной магии). Я Нәҫтә ҡағылғанда өс төҫтәге (ҡыҙыл, ҡара, аҡ) еп менән ауырыуҙың буйын улсәгәндәр. Йола фольклорынан.
♦ Аҡты кара тиеү (итеү) үҙ файҙаңдан сығып, дөрөҫтө ялған итеп аңлатыу. □ Выдавать за чёрное. Я Ҡескәй йөрәгемә шик-шом һалып, ниңә аҡты ҡара тинеләр? Р. Ғарипов. <Йөҙгә> кара яғыу хурлыҡҡа төшөрөү, оятлы итеү. □ Очернить, оклеветать. соотв. Бросать тень на кого, что, втаптывать в грязь кого, что, обливать грязью кого. Н Бар балағыҙ дан булһын, йөҙгә ҡара яҡмаһын. Йырҙан. Йөҙ ҡараһы хурлыҡ. □ Позор, стыд. Я Зира милләт бәләһе вә өммәт (милләт) йөҙ ҡараһы улан беҙҙең диндәш вә нәҫелдәштәрҙең таш аҫтарынан, урман араларынан сыҡмыш заттар улмай, бәлки кәнде арамыҙҙа тыуып уҫмеш, ләкин ғаиләсә алынмаһы лазем
229