Академический словарь башкирского языка. Том V. Страница 231
Поиск по словарям
ҠАРА
тайыу. □ До седьмого пота (работать, стараться). Был эште тамамлай алмайынса ҡара тиргә төштө Әсләм. Ҡара тир түгеү ныҡ тырышып, көс түгеп эшләү. □ До седьмого пота (стараться). ■ Сынтимер ҙә атайымдың һыңары. Тау-таш араһында эш күрһәтәм тип, ҡара тирен тукһен, ради-кулеттан башҡа бер ни ҙә яулай алмаясаҡ. Ш. Янбаев. Ҡара һарыҡ аңһыҙ, томана кеше. □ Невежда. Ҡара һарыҡтар, бер нимә лә аңламайҙар. Ҡара һыуға батыу тирләү. □ Вспотеть. Оялышымдан ҡара һыуға баттым. Ҡара эсле күңелендә мәкер тотҡан, яуыз уйлы. □ Коварный. Я Ә батша донъяла минән дә яҡшы йәшәусе кеше булмаҫҡа тейеш, тип йәшәгән ҡара эсле, көнсөл бер нәмә булған. Әкиәттән. Ҡара яныу ҡар. ҡара көйөү. Я Куҙен асып ебәрһә, алдында асыуҙан ҡара янған Фәхри баҫып тора ине. Б. Бикбай. Тырнаҡ ҡараһындай бик әҙ, бик бәләкәй. □ Малюсенький. Тырнаҡ ҡараһындай ҙа ғәйебе юҡ.
ҠАРА II (Р.: темнота; И.: dark(ness); Т.: karanlık) и.
Ҡараңғылыҡ, ҡараңғы булыу. □ Темнота, тьма, мрак. Төн ҡараһы. Я Төн ҡараһы ерҙе япты инде, татлы йоҡом тамам ҡасты инде. 3. Биишева. Төн ҡараһы ҡара булған һайын, көн яҡтыһы була яҡшыраҡ. Ә. Атнабаев.
ҠАРА III (Р.: земля, почва; И.: soil; T: toprak) и.
1. Ер, тупраҡ. □ Земля, почва.
2. Ҡарҙан асылған ер. □ Земля, почва, освободившаяся от снега весной. Яҙ emme, мал аяғы ҡараға тейҙе. Ҡараны көтөп алыу.
3. Ерҙең ҡарҙан асылған мәле; яҙ башы. □ Ранняя весенняя пора. Ҡараға сығыу. Бесәнде яҙғы ҡараға еткереу. ■ Ҡолансәс кейәуе менән ҡышты татыу ғына уҙғарып, малдарын ҡараға сығарғандар. Халыҡ ижадынан.
♦ Ҡараға <аяҡ> баҫыу ҡыш сығыу, яҙҙы еткереү. □ Дожить до весны, доел. Ступить на землю. Мал ҡараға баҫты. Я Ағас төптәрендә, тушәлеп ятҡан былтырғы
япраҡты ҡалҡытып, йәш улән саҡ моронлап килә. Ҡараға бик ябығып аяҡ баҫҡан малдың теленә эләгерлек тугел әле ул. Ш. Янбаев. Ҡыштың бауыры ҡалын уның, ҡараға баҫҡансы күҙҙәреңде ғәрешкә, улемгә текәтер. М. Ҡунафин. Насип булһа, ҡараға баҫҡас та, ҡалаға ҡайтырбыҙ, ти [Сәрби еңгә]. Д. Юлтый.
ҠАРА IV (Р: чернила; И.: ink; Т.: mürekkep) и.
Яҙыу өсөн ҡулланылған, ниндәйҙер буяу иҙелгән шыйыҡлыҡ. □ Чернила. / Чернильный. Зәңгәр ҡара менән яҙыу. Дәфтәргә ҡара тамыҙыу. Ҡара приборы. Ҡара табы. Я Ҡара һауыттары көмөштөр, ҡәләмдәре уның ҡамыштыр. Халыҡ ижадынан.
♦ Ҡара таныу уҡый-яҙа белеү. □ Уметь читать и писать; знать немного грамоту. Ҡара таный башлау. Я Ҡуҙ ҡара танымаһа ла, эштең ҡалайға табан барғанын төшөнөп ултырабыҙ, һ. Дәүләтшина. Ҡөлмәт ҡара танып, уҡып-яҙмаһа ла, активлығы булды һәр эштә. Т. Йәнәби.
ҠАРА V (Р: кара; И.: special unit of measure; T.: çözgüyü ölçü birimi) и. туҡ.
Киндер йә башҡа нәмә һуҡҡанда буйлыҡ оҙонлоғон иҫәпләү берәмеге (дурт кәләп буйына, йәғни сама менән алты метрға тиң). □ Кара (единица измерения основы при тканье, около 6 м., длиной в десять аршинов, в домашнем ткачестве, четыре мотка пряжи). Я Киндерҙең өсәр ҡараһын бер ергә ҡуйып һуғаһың. Экспедиция материалдарынан.
ҠАРА VI (Р: крупный скот; И.: (horned) cattle; T.: büyük baş hayvanlar) и. һөйл.
1. Эре мал, йылҡы-һыйыр малы. □ Крупный скот (лошади, коровы). Аҙбарында ҡараһы туп-тулы. Я Эйе, Өмөтбайҙың кәртәһендә бер ҡара ла юҡ ине. Бына быйыл бер аты, бер һыйыры бар. Ғ. Дәүләтшин.
2. этн. Ҡалым малы. □ Скот для уплаты калыма. Н Элек ҡыҙҙы ҡараһын тулты
231
тайыу. □ До седьмого пота (работать, стараться). Был эште тамамлай алмайынса ҡара тиргә төштө Әсләм. Ҡара тир түгеү ныҡ тырышып, көс түгеп эшләү. □ До седьмого пота (стараться). ■ Сынтимер ҙә атайымдың һыңары. Тау-таш араһында эш күрһәтәм тип, ҡара тирен тукһен, ради-кулеттан башҡа бер ни ҙә яулай алмаясаҡ. Ш. Янбаев. Ҡара һарыҡ аңһыҙ, томана кеше. □ Невежда. Ҡара һарыҡтар, бер нимә лә аңламайҙар. Ҡара һыуға батыу тирләү. □ Вспотеть. Оялышымдан ҡара һыуға баттым. Ҡара эсле күңелендә мәкер тотҡан, яуыз уйлы. □ Коварный. Я Ә батша донъяла минән дә яҡшы йәшәусе кеше булмаҫҡа тейеш, тип йәшәгән ҡара эсле, көнсөл бер нәмә булған. Әкиәттән. Ҡара яныу ҡар. ҡара көйөү. Я Куҙен асып ебәрһә, алдында асыуҙан ҡара янған Фәхри баҫып тора ине. Б. Бикбай. Тырнаҡ ҡараһындай бик әҙ, бик бәләкәй. □ Малюсенький. Тырнаҡ ҡараһындай ҙа ғәйебе юҡ.
ҠАРА II (Р.: темнота; И.: dark(ness); Т.: karanlık) и.
Ҡараңғылыҡ, ҡараңғы булыу. □ Темнота, тьма, мрак. Төн ҡараһы. Я Төн ҡараһы ерҙе япты инде, татлы йоҡом тамам ҡасты инде. 3. Биишева. Төн ҡараһы ҡара булған һайын, көн яҡтыһы була яҡшыраҡ. Ә. Атнабаев.
ҠАРА III (Р.: земля, почва; И.: soil; T: toprak) и.
1. Ер, тупраҡ. □ Земля, почва.
2. Ҡарҙан асылған ер. □ Земля, почва, освободившаяся от снега весной. Яҙ emme, мал аяғы ҡараға тейҙе. Ҡараны көтөп алыу.
3. Ерҙең ҡарҙан асылған мәле; яҙ башы. □ Ранняя весенняя пора. Ҡараға сығыу. Бесәнде яҙғы ҡараға еткереу. ■ Ҡолансәс кейәуе менән ҡышты татыу ғына уҙғарып, малдарын ҡараға сығарғандар. Халыҡ ижадынан.
♦ Ҡараға <аяҡ> баҫыу ҡыш сығыу, яҙҙы еткереү. □ Дожить до весны, доел. Ступить на землю. Мал ҡараға баҫты. Я Ағас төптәрендә, тушәлеп ятҡан былтырғы
япраҡты ҡалҡытып, йәш улән саҡ моронлап килә. Ҡараға бик ябығып аяҡ баҫҡан малдың теленә эләгерлек тугел әле ул. Ш. Янбаев. Ҡыштың бауыры ҡалын уның, ҡараға баҫҡансы күҙҙәреңде ғәрешкә, улемгә текәтер. М. Ҡунафин. Насип булһа, ҡараға баҫҡас та, ҡалаға ҡайтырбыҙ, ти [Сәрби еңгә]. Д. Юлтый.
ҠАРА IV (Р: чернила; И.: ink; Т.: mürekkep) и.
Яҙыу өсөн ҡулланылған, ниндәйҙер буяу иҙелгән шыйыҡлыҡ. □ Чернила. / Чернильный. Зәңгәр ҡара менән яҙыу. Дәфтәргә ҡара тамыҙыу. Ҡара приборы. Ҡара табы. Я Ҡара һауыттары көмөштөр, ҡәләмдәре уның ҡамыштыр. Халыҡ ижадынан.
♦ Ҡара таныу уҡый-яҙа белеү. □ Уметь читать и писать; знать немного грамоту. Ҡара таный башлау. Я Ҡуҙ ҡара танымаһа ла, эштең ҡалайға табан барғанын төшөнөп ултырабыҙ, һ. Дәүләтшина. Ҡөлмәт ҡара танып, уҡып-яҙмаһа ла, активлығы булды һәр эштә. Т. Йәнәби.
ҠАРА V (Р: кара; И.: special unit of measure; T.: çözgüyü ölçü birimi) и. туҡ.
Киндер йә башҡа нәмә һуҡҡанда буйлыҡ оҙонлоғон иҫәпләү берәмеге (дурт кәләп буйына, йәғни сама менән алты метрға тиң). □ Кара (единица измерения основы при тканье, около 6 м., длиной в десять аршинов, в домашнем ткачестве, четыре мотка пряжи). Я Киндерҙең өсәр ҡараһын бер ергә ҡуйып һуғаһың. Экспедиция материалдарынан.
ҠАРА VI (Р: крупный скот; И.: (horned) cattle; T.: büyük baş hayvanlar) и. һөйл.
1. Эре мал, йылҡы-һыйыр малы. □ Крупный скот (лошади, коровы). Аҙбарында ҡараһы туп-тулы. Я Эйе, Өмөтбайҙың кәртәһендә бер ҡара ла юҡ ине. Бына быйыл бер аты, бер һыйыры бар. Ғ. Дәүләтшин.
2. этн. Ҡалым малы. □ Скот для уплаты калыма. Н Элек ҡыҙҙы ҡараһын тулты
231