Академический словарь башкирского языка. Том V. Страница 263
Поиск по словарям
ҠАРАП
ҙурлыҡ ҡына куренгән болот киҫәге ҡабара, ҡараңғылатып, кук йөҙөн ҡаплай башланы. В. Исхаҡов.
2. Ҡараңғыға ҡалыу. □ Припоздниться. Ҡараңғылатып ҡына ҡайтыу. ■ Кискә табан хужа апай аш һалды, ҡараңғылатып ҡына Әхмәткирәй ағай ҡайтты. Р. Сол-тангәрәев. [Әнуәр:]Шулай бер заман, ҡараңғылатып, киттек баҡсаға. А. Ғирфанов.
ҠАРАҢҒЫЛАУ (ҡараңғыла-) (Р.: темнить; И.: make darker; T.: karartmak) ҡ.
1. Яҡтылыҡты ҡаплап, ҡараңғы итеү. □ Темнить, затемнять. Булмәне ҡараңғылау. Ҡараңғылап тороу. Ҡараңғылап ҡуйыу.
2. кусм. Күңелһеҙлек, ауырлыҡ килтереү. □ Делать мрачным, омрачать. Яҡты тормошто ҡараңғылау. ■ Бөгөн яҡтылыҡты ҡараңғылап торған куңелһеҙ куренештәрҙе хәл итеу яғын ҡарамаһаҡ, иртәгә һуң булып ҡуйыуы бар. Л. Бейешева.
ҠАРАҢҒЫЛЫҠ (ҡараңғылығы) (Р.: темнота; И.: darkness; T: karanlık) и.
Ҡараңғы булған хәл. □ Темнота, тьма, мрак, потёмки. Төнгө ҡараңғылыҡ. Н Өй эсен эңер ҡараңғылығы ҡаплағайны. Һ. Дәүләтшина. Арыған ауыл аҡрынлап тына, уның иҙерәп йоҡомһорай башлаған һыны .. тау шәуләһе менән ҡушылып, зәңгәрһыу ҡараңғылыҡҡа кумелә. Д. Исламов. Көн кискә ауышып та өлгөрмәй, өй эсенә эс бошорғос ҡараңғылыҡ һарыла башлай. Ф. Әсәнов. Уйһыулыҡтан тигеҙ, киң баҫыуға киске ҡараңғылыҡ урмәләй. Я. Ҡол мой. Куп тә утмәй, ҡыуыштар өҫтөн йәйге шыйыҡ ҡараңғылыҡ япты. Н. Мусин.
ҠАРАҢҒЫЛЫ-ЯҠТЫЛЫ (Р: ни свет ни заря, спозаранок; И.: in early hours; T: yarım karanlık) p.
Ни ҡараңғы, ни яҡты булмаған, яртылаш ҡараңғы. □ Ни свет ни заря, спозаранок. Ҡараңғылы-яҡтылы тороу. Ҡараңғылы-яҡтылы эшкә йөрөу. ■ Иртән Тайфә инәй, ғәҙәтенсә, ҡараңғылы-яҡтылы уянды. Р. Ғабдрахманов.
ҠАРАҢҒЫ ТӨШӨҮ (ҡараңғы төш-) (Р: темнеть; И.: get dark; T: kararmak) ҡ.
Ҡояш байып, кис булып, ҡараңғыланыу, төн ҡараңғыһы төшөү. □ Темнеть, потемнеть. // Наступление сумерек. Ҡараңғы төшә башланы. Ҡараңғы төшөп китте. ■ [Емеш] купмелер йоҡлағас, уянып куҙен асһа, ҡараңғы төшкән. 3. Биишева. Ҡараңғы төшөп, бөтә ауыл йоҡлағас, бына шулай балыҡҡа китеуҙән ниндәйҙер ләззәт таба инем мин. Н. Мусин.
ҠАРАҢЛАУ (ҡараңла-) (Р.: испытывать затруднение; И.: feel a difficulty; T: sıkıntıya düşmek) ҡ. һөйл.
Ауырлыҡ, ҡыйынлыҡ кисереү; ыҙаланыу. □ Испытывать затруднение, мучиться. Ҡараңлап йәшәу. Ҡараңлап китеу. Ҡараңлап бөтөу. Ҡараңлап көн куреу.
ҠАРА ӨЙ (Р.: зимний домик для содержания новорождённых ягнят и козлят; И.: pen for newborn ewes and kids; T: yeni doğmuş kuzular için ev) и.
1. Ҡыш көнө бәрәс тота торған өй. □ Зимний домик для содержания новорождённых ягнят и козлят. Бәрәсте ҡара өйгә алып индек. Ҡара өйгә яғып ебәрҙек. Ҡара өйҙө йылытырға кәрәк.
2. ҡар. аш өйө. Ҡара өйҙә аш бешереу. Ҡара өйҙән әсәйемкилеп сыҡты. М [Әхмуш:] «Әсәй»! — тип ҡысҡырып ебәрҙе. Ҡара өйҙәге Хафиза еңгә һиҫкәнеп китте. Д. Юлтый.
ҠАРА ӨЙРӘК (өйрәге) и. зоол. диал. ҡар. ҡарасабан. ■ Башҡортостандың Урал аръяғында ҡара өйрәк, ағуна, шоңҡар, аҡ ҡанатлы һабан турғайы, Урал алдында һарыҡас турғай, кесерткән турғайы теркәлгән; башҡа ҡоштар ҙа киң таралған. Картотека фондынан. • Сулдә йөрөгән ҡуңыр ҡаҙ кул ҡәҙерен белмәҫ, кулдә йөрөгән ҡара өйрәк сул ҡәҙерен белмәҫ, тауҙа йәйләп, ташта уҫкән ил ҡәҙерен белмәҫ. Мәҡәл.
ҠАРАП (Р: к, по направлению к; И.: towards; T: ...(у)а (doğru) бәйл.
Эш-хәрәкәттең йүнәлешен белдерә; табан, ҡарай. □ К, по направлению к (послелог с дат. п.). Ауылға ҡарап сапты. ■ Ғәйни ағай менән Хәсби апай, бәләкәс туры бейәне
263
ҙурлыҡ ҡына куренгән болот киҫәге ҡабара, ҡараңғылатып, кук йөҙөн ҡаплай башланы. В. Исхаҡов.
2. Ҡараңғыға ҡалыу. □ Припоздниться. Ҡараңғылатып ҡына ҡайтыу. ■ Кискә табан хужа апай аш һалды, ҡараңғылатып ҡына Әхмәткирәй ағай ҡайтты. Р. Сол-тангәрәев. [Әнуәр:]Шулай бер заман, ҡараңғылатып, киттек баҡсаға. А. Ғирфанов.
ҠАРАҢҒЫЛАУ (ҡараңғыла-) (Р.: темнить; И.: make darker; T.: karartmak) ҡ.
1. Яҡтылыҡты ҡаплап, ҡараңғы итеү. □ Темнить, затемнять. Булмәне ҡараңғылау. Ҡараңғылап тороу. Ҡараңғылап ҡуйыу.
2. кусм. Күңелһеҙлек, ауырлыҡ килтереү. □ Делать мрачным, омрачать. Яҡты тормошто ҡараңғылау. ■ Бөгөн яҡтылыҡты ҡараңғылап торған куңелһеҙ куренештәрҙе хәл итеу яғын ҡарамаһаҡ, иртәгә һуң булып ҡуйыуы бар. Л. Бейешева.
ҠАРАҢҒЫЛЫҠ (ҡараңғылығы) (Р.: темнота; И.: darkness; T: karanlık) и.
Ҡараңғы булған хәл. □ Темнота, тьма, мрак, потёмки. Төнгө ҡараңғылыҡ. Н Өй эсен эңер ҡараңғылығы ҡаплағайны. Һ. Дәүләтшина. Арыған ауыл аҡрынлап тына, уның иҙерәп йоҡомһорай башлаған һыны .. тау шәуләһе менән ҡушылып, зәңгәрһыу ҡараңғылыҡҡа кумелә. Д. Исламов. Көн кискә ауышып та өлгөрмәй, өй эсенә эс бошорғос ҡараңғылыҡ һарыла башлай. Ф. Әсәнов. Уйһыулыҡтан тигеҙ, киң баҫыуға киске ҡараңғылыҡ урмәләй. Я. Ҡол мой. Куп тә утмәй, ҡыуыштар өҫтөн йәйге шыйыҡ ҡараңғылыҡ япты. Н. Мусин.
ҠАРАҢҒЫЛЫ-ЯҠТЫЛЫ (Р: ни свет ни заря, спозаранок; И.: in early hours; T: yarım karanlık) p.
Ни ҡараңғы, ни яҡты булмаған, яртылаш ҡараңғы. □ Ни свет ни заря, спозаранок. Ҡараңғылы-яҡтылы тороу. Ҡараңғылы-яҡтылы эшкә йөрөу. ■ Иртән Тайфә инәй, ғәҙәтенсә, ҡараңғылы-яҡтылы уянды. Р. Ғабдрахманов.
ҠАРАҢҒЫ ТӨШӨҮ (ҡараңғы төш-) (Р: темнеть; И.: get dark; T: kararmak) ҡ.
Ҡояш байып, кис булып, ҡараңғыланыу, төн ҡараңғыһы төшөү. □ Темнеть, потемнеть. // Наступление сумерек. Ҡараңғы төшә башланы. Ҡараңғы төшөп китте. ■ [Емеш] купмелер йоҡлағас, уянып куҙен асһа, ҡараңғы төшкән. 3. Биишева. Ҡараңғы төшөп, бөтә ауыл йоҡлағас, бына шулай балыҡҡа китеуҙән ниндәйҙер ләззәт таба инем мин. Н. Мусин.
ҠАРАҢЛАУ (ҡараңла-) (Р.: испытывать затруднение; И.: feel a difficulty; T: sıkıntıya düşmek) ҡ. һөйл.
Ауырлыҡ, ҡыйынлыҡ кисереү; ыҙаланыу. □ Испытывать затруднение, мучиться. Ҡараңлап йәшәу. Ҡараңлап китеу. Ҡараңлап бөтөу. Ҡараңлап көн куреу.
ҠАРА ӨЙ (Р.: зимний домик для содержания новорождённых ягнят и козлят; И.: pen for newborn ewes and kids; T: yeni doğmuş kuzular için ev) и.
1. Ҡыш көнө бәрәс тота торған өй. □ Зимний домик для содержания новорождённых ягнят и козлят. Бәрәсте ҡара өйгә алып индек. Ҡара өйгә яғып ебәрҙек. Ҡара өйҙө йылытырға кәрәк.
2. ҡар. аш өйө. Ҡара өйҙә аш бешереу. Ҡара өйҙән әсәйемкилеп сыҡты. М [Әхмуш:] «Әсәй»! — тип ҡысҡырып ебәрҙе. Ҡара өйҙәге Хафиза еңгә һиҫкәнеп китте. Д. Юлтый.
ҠАРА ӨЙРӘК (өйрәге) и. зоол. диал. ҡар. ҡарасабан. ■ Башҡортостандың Урал аръяғында ҡара өйрәк, ағуна, шоңҡар, аҡ ҡанатлы һабан турғайы, Урал алдында һарыҡас турғай, кесерткән турғайы теркәлгән; башҡа ҡоштар ҙа киң таралған. Картотека фондынан. • Сулдә йөрөгән ҡуңыр ҡаҙ кул ҡәҙерен белмәҫ, кулдә йөрөгән ҡара өйрәк сул ҡәҙерен белмәҫ, тауҙа йәйләп, ташта уҫкән ил ҡәҙерен белмәҫ. Мәҡәл.
ҠАРАП (Р: к, по направлению к; И.: towards; T: ...(у)а (doğru) бәйл.
Эш-хәрәкәттең йүнәлешен белдерә; табан, ҡарай. □ К, по направлению к (послелог с дат. п.). Ауылға ҡарап сапты. ■ Ғәйни ағай менән Хәсби апай, бәләкәс туры бейәне
263