Академический словарь башкирского языка. Том V. Страница 305
Поиск по словарям
ҠАРҺЫЛЫУ
Ҡарһаҡ тиреһенән тегелгән. □ Корсачий. ■ Ғәйнәкәйҙең кейгән билле туны карһаҡ ҡына тугел, баса икән. Халыҡ йырынан.
ҠАРҺАҠСЫ (Р.: охотник на корсаков; И.: corsac fox hunter; T.: karsak avcısı) u.
Ҡарһак аулаусы. □ Охотник на корсаков. Ҡомарлы ҡарһаҡсы. Яҡшы ҡарһаҡсы. ■ Йәш һунарсылар, уҙҙәре ҡарт булһа ла, йөрәктәре йәш булған төлкөсөләр, буреселәр, ҡуянсылар, көҙәнселәр, ҡарһаҡсылар куптән инде аттарын ашатып, эйәрҙәрен нығытып, айыл баштарын тегеп, сергеләрен йунәтеп, кун мендәрҙәрен ямап, суҡмарҙарын, һуҡҡыларын ҡулайлап, ҡапҡандарын сырмап, титестәрен шымартып, беләктәрен майлап, балта, кәйләләрен уткерләп, ошо көндәрҙе көтәләр ине. Ғ. Дәүләтшин.
ҠАРҺАҠ ҮЛӘН (Р.: очанка татарская; И.: eyebright; T.: göz otu) и. бот.
Шомбоя һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған ярым паразит бер йыллыҡ үлән үҫемлек. □ Очанка татарская (лат. Euphrasia tata-rica). Ҡарһаҡ уләнен йыйыу. Ҡарһаҡ улән болондарҙа, урман ситтәрендә уҫә. Ҡарһаҡ уләне төнәтмәһен куҙ ауырыуҙарына ҡаршы ҡулланалар.
ҠАРҺАЛАНДЫРЫУ (ҡарһаландыр-) (Р: торопить; И.: hasten; T: acele ettirmek) ҡ.
Ашыҡтырыу, ҡабаландырыу. □ Торопить. ■ [Яланбикә:] Әсәй, мин әллә ҡасан әҙерләнеп бөткәнмен. .. Кейәуең ни ҡабаландыра ла ҡарһаландыра. Ғ. Дәүләтшин.
ҠАРҺАЛАНЫУ (ҡарһалан-) (Р: очень торопиться; И.: hurry much; T: acele etmek) ҡ.
1. Ашығыу, ҡабаланыу. □ Очень торопиться. ■ «һин ултырып тор, Мәҙинә. Бына шулай, саңғыға... Мин — хәҙер!» — Ихсанбай, ҡарһаланып, тауға урмәләне. Т. Ғарипова.
2. Ашағанда ҡомһоҙлоҡ күрһәтеү, ашығыу. □ Торопливо, жадно есть. Н Ҡош, болан тушкәһенә ҡунып, уны ҡарһаланып өҙгәләй ҙә башлай. «Алдар менән Зөһрә».
ҠАРҺАП-ҠАРҺАП (Р: жадно; И.: avidly; T: açgözlülükle) р. һөйл.
Ҡабаланып, һоғаланып (ашау). □ Торопливо, жадно (есть). Ҡарһап-ҡарһап ашау. Ҡарһап-ҡарһап сәйнәргә кереште. Эт биргән аҙыҡты ҡарһап-ҡарһап һоғондо.
ҠАР ҺАРЫ (Р: сарыч; И.: buzzard; Т: bayağı şahin) и. зоол.
Һырты ҡара-һоро, ҡара таптар менән сыбарланған, түше буй-буй һыҙыҡлы һарғылт аҡ, ҡарсығалар ғаиләһенә ҡараған йыртҡыс ҡош. □ Сарыч, канюк (лат. Buteo lagopus). ■ [Ҡар һары] урманда, тундрала йәшәй. Ваҡ кимереуселәр һәм ҡоштар менән туҡлана. Э. Ишбирҙин.
ҠАР ҺӨРҘӨРГӘС (Р: снегопах; И.: snow blower; T: kar temizleme makinesi) u. a. x.
Ҡар тотолһон өсөн, ҡалын ҡарҙы ҡырғыслай торған машина. □ Снегопах. ■ Йәмил ауыл осондағы оло баҫыу буйында төшөп ҡалды. Атаһы шунда ҡар һөрҙөргәс менән баҫыуға ҡар тоттороп йөрөй икән. Й. Солтанов.
ҠАРҺҮҘ (Р: сказание; народный рассказ; И.: folk prose; T: halk öyküsü) и.
1. Көйгә һалынмай, һөйләү ҡалыбында булған халыҡ ижады әҫәрҙәре. □ Сказание; народный рассказ (прозаические фольклорные произведения ).
2. Ер-Һыу, донъяның барлыҡҡа килеүе тураһындағы, тәбиғәт й^ренештәре, һәр төрлө серле хәл-ваҡиғаға аңлатма биргән боронғо халыҡ хикәйәттәре. □ Мифы. ■ [Мәҙинә:] Кинәйә менән һөйләгән ҡарһуҙеңдең мәғәнәһен дөрөҫ ацлаһам, һин, инәй, айҙың тулғанын көтәһең? Т. Ғарипова.
3. диал. ҡар. әкиәт. ■ Баланы «Сәңгелдәк йыры »нан, көйлө әкиәттәрҙән өҙмәгәндәр. Әсәйемдең көйләп-койләп һөйләгән ҡарһуҙ-ҙәре һаман да иҫемдә. М. Бураҡаева.
ҠАРҺЫЛЫУ (Р: снегурочка; И.: Snow Maiden; T: kar kızı) и.
1. фольк. Рус халыҡ әкиәттәрендәге ҡарҙан яһалған ҡыҙ, Ҡыш бабайҙың ейәнсәре. □ Снегурочка. ■ Бөтә кейемен ҡар һырыған Дауыт ап-аҡ Ҡарһылыуға әйләнгән Мәҙинәгә эйелде. Т. Ғарипова. Бик куптәнге беҙҙең таныштар Һыуыҡбабай менән Ҡар
305
Ҡарһаҡ тиреһенән тегелгән. □ Корсачий. ■ Ғәйнәкәйҙең кейгән билле туны карһаҡ ҡына тугел, баса икән. Халыҡ йырынан.
ҠАРҺАҠСЫ (Р.: охотник на корсаков; И.: corsac fox hunter; T.: karsak avcısı) u.
Ҡарһак аулаусы. □ Охотник на корсаков. Ҡомарлы ҡарһаҡсы. Яҡшы ҡарһаҡсы. ■ Йәш һунарсылар, уҙҙәре ҡарт булһа ла, йөрәктәре йәш булған төлкөсөләр, буреселәр, ҡуянсылар, көҙәнселәр, ҡарһаҡсылар куптән инде аттарын ашатып, эйәрҙәрен нығытып, айыл баштарын тегеп, сергеләрен йунәтеп, кун мендәрҙәрен ямап, суҡмарҙарын, һуҡҡыларын ҡулайлап, ҡапҡандарын сырмап, титестәрен шымартып, беләктәрен майлап, балта, кәйләләрен уткерләп, ошо көндәрҙе көтәләр ине. Ғ. Дәүләтшин.
ҠАРҺАҠ ҮЛӘН (Р.: очанка татарская; И.: eyebright; T.: göz otu) и. бот.
Шомбоя һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған ярым паразит бер йыллыҡ үлән үҫемлек. □ Очанка татарская (лат. Euphrasia tata-rica). Ҡарһаҡ уләнен йыйыу. Ҡарһаҡ улән болондарҙа, урман ситтәрендә уҫә. Ҡарһаҡ уләне төнәтмәһен куҙ ауырыуҙарына ҡаршы ҡулланалар.
ҠАРҺАЛАНДЫРЫУ (ҡарһаландыр-) (Р: торопить; И.: hasten; T: acele ettirmek) ҡ.
Ашыҡтырыу, ҡабаландырыу. □ Торопить. ■ [Яланбикә:] Әсәй, мин әллә ҡасан әҙерләнеп бөткәнмен. .. Кейәуең ни ҡабаландыра ла ҡарһаландыра. Ғ. Дәүләтшин.
ҠАРҺАЛАНЫУ (ҡарһалан-) (Р: очень торопиться; И.: hurry much; T: acele etmek) ҡ.
1. Ашығыу, ҡабаланыу. □ Очень торопиться. ■ «һин ултырып тор, Мәҙинә. Бына шулай, саңғыға... Мин — хәҙер!» — Ихсанбай, ҡарһаланып, тауға урмәләне. Т. Ғарипова.
2. Ашағанда ҡомһоҙлоҡ күрһәтеү, ашығыу. □ Торопливо, жадно есть. Н Ҡош, болан тушкәһенә ҡунып, уны ҡарһаланып өҙгәләй ҙә башлай. «Алдар менән Зөһрә».
ҠАРҺАП-ҠАРҺАП (Р: жадно; И.: avidly; T: açgözlülükle) р. һөйл.
Ҡабаланып, һоғаланып (ашау). □ Торопливо, жадно (есть). Ҡарһап-ҡарһап ашау. Ҡарһап-ҡарһап сәйнәргә кереште. Эт биргән аҙыҡты ҡарһап-ҡарһап һоғондо.
ҠАР ҺАРЫ (Р: сарыч; И.: buzzard; Т: bayağı şahin) и. зоол.
Һырты ҡара-һоро, ҡара таптар менән сыбарланған, түше буй-буй һыҙыҡлы һарғылт аҡ, ҡарсығалар ғаиләһенә ҡараған йыртҡыс ҡош. □ Сарыч, канюк (лат. Buteo lagopus). ■ [Ҡар һары] урманда, тундрала йәшәй. Ваҡ кимереуселәр һәм ҡоштар менән туҡлана. Э. Ишбирҙин.
ҠАР ҺӨРҘӨРГӘС (Р: снегопах; И.: snow blower; T: kar temizleme makinesi) u. a. x.
Ҡар тотолһон өсөн, ҡалын ҡарҙы ҡырғыслай торған машина. □ Снегопах. ■ Йәмил ауыл осондағы оло баҫыу буйында төшөп ҡалды. Атаһы шунда ҡар һөрҙөргәс менән баҫыуға ҡар тоттороп йөрөй икән. Й. Солтанов.
ҠАРҺҮҘ (Р: сказание; народный рассказ; И.: folk prose; T: halk öyküsü) и.
1. Көйгә һалынмай, һөйләү ҡалыбында булған халыҡ ижады әҫәрҙәре. □ Сказание; народный рассказ (прозаические фольклорные произведения ).
2. Ер-Һыу, донъяның барлыҡҡа килеүе тураһындағы, тәбиғәт й^ренештәре, һәр төрлө серле хәл-ваҡиғаға аңлатма биргән боронғо халыҡ хикәйәттәре. □ Мифы. ■ [Мәҙинә:] Кинәйә менән һөйләгән ҡарһуҙеңдең мәғәнәһен дөрөҫ ацлаһам, һин, инәй, айҙың тулғанын көтәһең? Т. Ғарипова.
3. диал. ҡар. әкиәт. ■ Баланы «Сәңгелдәк йыры »нан, көйлө әкиәттәрҙән өҙмәгәндәр. Әсәйемдең көйләп-койләп һөйләгән ҡарһуҙ-ҙәре һаман да иҫемдә. М. Бураҡаева.
ҠАРҺЫЛЫУ (Р: снегурочка; И.: Snow Maiden; T: kar kızı) и.
1. фольк. Рус халыҡ әкиәттәрендәге ҡарҙан яһалған ҡыҙ, Ҡыш бабайҙың ейәнсәре. □ Снегурочка. ■ Бөтә кейемен ҡар һырыған Дауыт ап-аҡ Ҡарһылыуға әйләнгән Мәҙинәгә эйелде. Т. Ғарипова. Бик куптәнге беҙҙең таныштар Һыуыҡбабай менән Ҡар
305