Академический словарь башкирского языка. Том V. Страница 322
Поиск по словарям
ҠАСАҒАН
етеп, Алексей хужабикәнән ҡайһы яҡҡа барырға кәрәклеген һорап сыға. «Йәшлек», 6 май 2010.
ҠАСАҒАН (Р.: скотина, убегающая из стада, табуна; И.: cattle prone to run away; T.: kaçak hayvan) и.
1. Көтөүҙән ҡасҡан мал. □ Скотина, убегающая из стада, табуна. М Ҡыҙҙар, егеттәр, килендәр колон тоторға ҡороҡ һөйрәп саңлауға сыҡты. Ул ҡасағандарҙы баҫтырған егеттәр, ҡыҙҙар дыу килеп, арҡа тулып саба ине. «Ҡуҙыйкүрпәс менән Маянһылыу».
2. Ҡасып та быҙауламаған мал. □ Яловая корова, лошадь ит.д. Ҡасаған һыйыр. Һаман ҡасаған булып йөрөй был малдар.
ҠАСАҒУТ (Р.: грыжник седоватый; И.: rupturewort; T.: kasık otu) и. бот.
Тарбаҡ ботаҡлы, ваҡ ҡына сәскәле болон үләне. □ Грыжник седоватый (лат. Hemiaria incana). Ҡасағутты йөн йыуыуҙа ҡулланалар. Ҡасағут — куп йыллыҡ уҫемлек.
ҠАСАЙ (Р.: название родового подразделения башкир; И.: Bashkir tribal subdivision; T: bir Başkurt soyunun adı) и. этн.
Көҙәй ырыуына ҡараған бер башҡорт аймағының исеме. □ Название родового подразделения башкир племени кудей. Ҡа-сай башҡорто. Ҡасай араһы.
ҠАСАҠ (ҡасағы) (Р: беженец; И.: refugee; T: göçmen) и.
1. Ниндәйҙер афәт, һуғыш һ. б. ҙур бәхетһеҙлек арҡаһында өйөн, тыуған ерен ташлап, ситкә ҡасҡан кеше. □ Беженец. Я Һуғыш ҡасаҡтары менән бөтә ер тулды. М. Ғафури. [Шағир:] Асынмай буламы! Ҡасаҡтарҙың ҡан илап һөйләуенә ҡарағанда, әллә купме ауыл яндырылған, сәсеулектәр тапалған, бәндәләрҙең куҙ терәп торған барлы-юҡлы малғынаһы тартып алынған. Ә. Хәкимов.
2. Азатлығын, ғүмерен ҡотҡарыу өсөн ҡасып, йәшенеп йөрөгән кеше; ҡасҡын. □ Беглец. М Ҡисен ҡасаҡтар ҡоро-һары менән генә тамаҡ ялғап алдылар ҙа йәнә шул
уҡ йунәлештә ҡуҙғалдылар, таң һарыһына тиклем был тирәнән алыҫайып ҡалырға ине. 3. Ураҡсин. Төлкөсура һөргөндән ҡасып ҡайтҡан да урманда боҫоп йәшәй икән, уның янында бутән ҡасаҡтар ҙа бар, имеш, тигән хәбәр таралғас, Сажидә әллә ниндәй өмөт менән йәшәй башланы. Н. Мусин.
ҠАСАЛАҠ (ҡаҫалағы) и. диал. ҡар. ҡасҡын 1. Ҡасалак булып йөрөу. Урман тулы ҡасалаҡ. Ҡасалак хәленә төшөу.
ҠАСАН I (Р: когда?; И.: when?; Т: пе zaman?) һор. а.
1. Ваҡытты билдәләү, асыҡлау өсөн бирелгән һорауҙы белдерә; ҡайһы ваҡытта? □ Когда? В какое время? М [Алтынбай:] Тимаш байҙан ҡасан киттең әле һин [Насир]? 3. Ураҡсин. Олатайың ҡасан ҡайта? — тип һораны Айҙар [Яҡуптан]. М. Кәрим.
2. Ниҙеңдер тормошҡа ашыуын түҙемһеҙләнеп көткәндә әйтелә. □ Когда? Ну когда же? К [Төлкөсура:] Ҡасан шулар буй еткереп, әле ҡотһоҙ ятҡан ҡола ялан тағы нисә йылдан шаулап уҫкән урманға кумелер? Н. Мусин, һеңрән иленең абруйлы һаналған уҙамандары, аҡһаҡалдары, был телдәр мулла ҡасан туҡтай инде тигән һымаҡ, алан-йолан ҡаранып алдылар. К. Мәргән.
3. Хәл-ваҡиғаның булмаҫына баҫым яһар өсөн ҡулланыла. □ Когда ещё. ■ Ҡасан тағы курәһең бындай хозурлыҡты! Ошондай мәлдәрҙә лә һыйлашып, гөрләшеп ҡалмаһаң, донъяның ҡыҙығын ҡасан курәһең. Ғ. Дәүләтшин.
ҠАСАН II (Р: когда; И.: when; Т: пе zaman) р.
1. Ваҡыты асыҡ ҡына билдәләнмәгәндә йәки билдәле булмағанда әйтелә; ҡайһы ваҡытта. □ Когда, когда-либо, когда-то. К [Иштуған:] Ана бит улар, ҡасан, ниндәй замандарҙа уҡ халыҡ бәхете өсөн, ирек өсөн көрәшкә кутәрелгәндәр\ 3. Биишева.
2. Ниҙеңдер ваҡыты билдәһеҙ булыуҙы күрһәтеп әйтелә. □ Когда же. ■ Яҙмыш елкә
322
етеп, Алексей хужабикәнән ҡайһы яҡҡа барырға кәрәклеген һорап сыға. «Йәшлек», 6 май 2010.
ҠАСАҒАН (Р.: скотина, убегающая из стада, табуна; И.: cattle prone to run away; T.: kaçak hayvan) и.
1. Көтөүҙән ҡасҡан мал. □ Скотина, убегающая из стада, табуна. М Ҡыҙҙар, егеттәр, килендәр колон тоторға ҡороҡ һөйрәп саңлауға сыҡты. Ул ҡасағандарҙы баҫтырған егеттәр, ҡыҙҙар дыу килеп, арҡа тулып саба ине. «Ҡуҙыйкүрпәс менән Маянһылыу».
2. Ҡасып та быҙауламаған мал. □ Яловая корова, лошадь ит.д. Ҡасаған һыйыр. Һаман ҡасаған булып йөрөй был малдар.
ҠАСАҒУТ (Р.: грыжник седоватый; И.: rupturewort; T.: kasık otu) и. бот.
Тарбаҡ ботаҡлы, ваҡ ҡына сәскәле болон үләне. □ Грыжник седоватый (лат. Hemiaria incana). Ҡасағутты йөн йыуыуҙа ҡулланалар. Ҡасағут — куп йыллыҡ уҫемлек.
ҠАСАЙ (Р.: название родового подразделения башкир; И.: Bashkir tribal subdivision; T: bir Başkurt soyunun adı) и. этн.
Көҙәй ырыуына ҡараған бер башҡорт аймағының исеме. □ Название родового подразделения башкир племени кудей. Ҡа-сай башҡорто. Ҡасай араһы.
ҠАСАҠ (ҡасағы) (Р: беженец; И.: refugee; T: göçmen) и.
1. Ниндәйҙер афәт, һуғыш һ. б. ҙур бәхетһеҙлек арҡаһында өйөн, тыуған ерен ташлап, ситкә ҡасҡан кеше. □ Беженец. Я Һуғыш ҡасаҡтары менән бөтә ер тулды. М. Ғафури. [Шағир:] Асынмай буламы! Ҡасаҡтарҙың ҡан илап һөйләуенә ҡарағанда, әллә купме ауыл яндырылған, сәсеулектәр тапалған, бәндәләрҙең куҙ терәп торған барлы-юҡлы малғынаһы тартып алынған. Ә. Хәкимов.
2. Азатлығын, ғүмерен ҡотҡарыу өсөн ҡасып, йәшенеп йөрөгән кеше; ҡасҡын. □ Беглец. М Ҡисен ҡасаҡтар ҡоро-һары менән генә тамаҡ ялғап алдылар ҙа йәнә шул
уҡ йунәлештә ҡуҙғалдылар, таң һарыһына тиклем был тирәнән алыҫайып ҡалырға ине. 3. Ураҡсин. Төлкөсура һөргөндән ҡасып ҡайтҡан да урманда боҫоп йәшәй икән, уның янында бутән ҡасаҡтар ҙа бар, имеш, тигән хәбәр таралғас, Сажидә әллә ниндәй өмөт менән йәшәй башланы. Н. Мусин.
ҠАСАЛАҠ (ҡаҫалағы) и. диал. ҡар. ҡасҡын 1. Ҡасалак булып йөрөу. Урман тулы ҡасалаҡ. Ҡасалак хәленә төшөу.
ҠАСАН I (Р: когда?; И.: when?; Т: пе zaman?) һор. а.
1. Ваҡытты билдәләү, асыҡлау өсөн бирелгән һорауҙы белдерә; ҡайһы ваҡытта? □ Когда? В какое время? М [Алтынбай:] Тимаш байҙан ҡасан киттең әле һин [Насир]? 3. Ураҡсин. Олатайың ҡасан ҡайта? — тип һораны Айҙар [Яҡуптан]. М. Кәрим.
2. Ниҙеңдер тормошҡа ашыуын түҙемһеҙләнеп көткәндә әйтелә. □ Когда? Ну когда же? К [Төлкөсура:] Ҡасан шулар буй еткереп, әле ҡотһоҙ ятҡан ҡола ялан тағы нисә йылдан шаулап уҫкән урманға кумелер? Н. Мусин, һеңрән иленең абруйлы һаналған уҙамандары, аҡһаҡалдары, был телдәр мулла ҡасан туҡтай инде тигән һымаҡ, алан-йолан ҡаранып алдылар. К. Мәргән.
3. Хәл-ваҡиғаның булмаҫына баҫым яһар өсөн ҡулланыла. □ Когда ещё. ■ Ҡасан тағы курәһең бындай хозурлыҡты! Ошондай мәлдәрҙә лә һыйлашып, гөрләшеп ҡалмаһаң, донъяның ҡыҙығын ҡасан курәһең. Ғ. Дәүләтшин.
ҠАСАН II (Р: когда; И.: when; Т: пе zaman) р.
1. Ваҡыты асыҡ ҡына билдәләнмәгәндә йәки билдәле булмағанда әйтелә; ҡайһы ваҡытта. □ Когда, когда-либо, когда-то. К [Иштуған:] Ана бит улар, ҡасан, ниндәй замандарҙа уҡ халыҡ бәхете өсөн, ирек өсөн көрәшкә кутәрелгәндәр\ 3. Биишева.
2. Ниҙеңдер ваҡыты билдәһеҙ булыуҙы күрһәтеп әйтелә. □ Когда же. ■ Яҙмыш елкә
322