Академический словарь башкирского языка. Том V. Страница 335
Поиск по словарям
ҠАТҠАН УРМАН
ҠАТИЛ II [ғәр. Jj'j] (Р.: убитый; И.: killed; T.: öldürülmüş) с.
1. Үлтерелгән. □ Убитый. Ҡатил кеше. Ҡатил булған.
2. Үлтереүсе, башкиҫәр. □ Убивающий, губящий. М Ҡатил ағаларын тотоп, Йософ бирҙе язаһын. «Йософ менән Зөләйха».
ҠАТИЛ ИТЕЛЕҮ (ҡатил ител-) (Р.: быть убитым; И.: be killed; T.: öldürülmek) ҡ. иҫк.
Йәне алыныу, үлтерелеү. □ Быть убитым. Ҡатил ителгәндәр иҫәбенә индереу. Ҡатил ителгәндәр кубәйҙе. Язалап ҡатил ителгән.
ҠАТИЛ ИТЕҮ (ҡатил ит-) (Р: убивать;
И.: kili; T.: öldürmek) ҡ. иҫк.
Үлтереү. □ Убивать. // Убийца. ■ Сол-тан-Бәрҙебәк: йөрәгем этйән тугел, аңһыҙҙан был халыҡ мине ҡатил итер [ултерер], тине. Й. Солтанов. Өрмәмбәт ханды ҡатил иттеләр. Риүәйәттән.
ҠАТИРКЕН (Р: свободно; И.: freely; Т.: özgürce) р. һөйл.
Ҡемдәндер йәки ниҙәндер ҡыҫырыҡланмай; иркенләп. □ Свободно, вольготно. Ҡатиркен йөрөу. Ҡатиркен һөйләшеу. Ҡат-иркен ултырыу. ■ һаумыһығыҙ, Бикбаев ағай! Әллә танымай тораһығыҙмы? — Теге [егет], дуҫына килгән кешеләй, ҡатиркен баҫып тургә уҙҙы ла курешергә ҡулын һуҙҙы. Р. Солтангәрәев. Йорт хужаһы .. ситкә сығып китһә, улар [балалар] ҡатиркен ҡылана: уларҙың шау лау ына тауыш алмаштырып булмай. Ж. Кейекбаев.
ҠАТИРКЕНЛӘҮ (ҡатиркенлә-) (Р: чувствовать себя свободным; И.: feel free; T.: kendini özgürce hissetmek) ҡ. һөйл.
Үҙеңде иркен тотоу, иркенләү. □ Чувствовать себя свободным, быть ничем не стеснённым. Ҡатиркенләп һөйләшеу. М Ҡотлобай .. йомоштарын бишләтә арттырып һанай башланы. Дуҫы булғас, ҡатиркенләп китте. Р. Солтангәрәев.
ҠАТИТӘК (ҡатитәге) и. диал. ҡар. ҡатмар I. Ҡатитәкле кулдәк. Ҡатитәк тегеу. Ҡатитәк һалыу.
ҠАТҠАҠ (ҡатҡағы) (Р: мерзлота; И.: frozen subsoil, black ice; T.: donmuş kırağı) и. диал.
Туңған ер йәки юл; туңғаҡ. □ Мерзлота, гололедица. / Мёрзлый, гололёдный. Ҡышҡы ҡатҡаҡ. Ҡатҡаҡ буйлап барыу. Иртәнге ҡатҡаҡ.
ҠАТҠАҠЛАНЫУ (ҡатҡаҡлан-) (Р.: становиться твёрдым; И.: get hard; T.: katılaşmak) ҡ. диал.
Батҡаҡланып туңып ҡатыу (ергә, юлға ҡарата), туңғаҡланыу, туңаҙыу. □ Становиться твёрдым, жёстким, загрубелым (о земле, почве). ■ Куҙгә төртһәң куренмәҫлек ҡараңғы төнлө, ыжғыр елле, шәрәле әйләнеп ятҡан болғансыҡ көҙ утеп, ҡатҡаҡланған ер йөҙөн ҡырпаҡ ҡар баҫҡайны инде. Ғ. Дәүләтшин.
ҠАТКАЛАҠ I (ҡатҡалағы) и. диал. ҡар. ҡатҡаҡ. Иртән тороуға, ер өҫтө ҡашҡалаҡ булған.
ҠАТКАЛАҠ II (Р.: засушливый; И.: arid; droughty; T.: yağışsız, kurak) с. диал.
Яуым-төшөмһөҙ, эҫе. □ Засушливый, жаркий. Ҡаткалаҡмәл. Ҡатҡалакйәй. Ҡат-ҡалаҡ булыу. Ҡаткалаҡ осор.
ҠАТҠАНАҠ I с. диал. ҡар. ҡаты I, 2. Ҡатҡанаҡ тупраҡ. Ҡатканак таш. Ҡат-ҡанаҡ ағас.
ҠАТҠАНАҠ II (ҡатҡанағы) и. диал. ҡар. ҡатҡаҡ. Ҡышҡы ҡатҡанаҡ. Иртән тороуға аяҡ аҫты ҡатҡанаҡ булған.
ҠАТҠАНЛЫҠ (ҡатҡанлығы) (Р: оцепенение; И.: stupor; T.: donakalmışhk) и. биол.
Уңайһыҙ тәбиғәт шарттарында тереклектәрҙең йәшәү эшмәкәрлегенең түбәнәйеү хәле, ҡатып ҡалғанлыҡ. □ Оцепенение. / Оцепеневший. Ҡатҡанлыҡ хәле. Ҡатҡанлыҡ осоро, һыуыҡ ҡанлылырҙың ҡатҡанлығы.
ҠАТҠАНТУН и. зоол. диал. ҡар. ҡамҡа II. Куп төртөклө ҡатҡантун. Катҡан-тун осороу.
ҠАТҠАН УРМАН и. диал. ҡар. ҡара урман. Ҡатҡан урманға инеу. Ҡатҡан урман аша сығыу.
335
ҠАТИЛ II [ғәр. Jj'j] (Р.: убитый; И.: killed; T.: öldürülmüş) с.
1. Үлтерелгән. □ Убитый. Ҡатил кеше. Ҡатил булған.
2. Үлтереүсе, башкиҫәр. □ Убивающий, губящий. М Ҡатил ағаларын тотоп, Йософ бирҙе язаһын. «Йософ менән Зөләйха».
ҠАТИЛ ИТЕЛЕҮ (ҡатил ител-) (Р.: быть убитым; И.: be killed; T.: öldürülmek) ҡ. иҫк.
Йәне алыныу, үлтерелеү. □ Быть убитым. Ҡатил ителгәндәр иҫәбенә индереу. Ҡатил ителгәндәр кубәйҙе. Язалап ҡатил ителгән.
ҠАТИЛ ИТЕҮ (ҡатил ит-) (Р: убивать;
И.: kili; T.: öldürmek) ҡ. иҫк.
Үлтереү. □ Убивать. // Убийца. ■ Сол-тан-Бәрҙебәк: йөрәгем этйән тугел, аңһыҙҙан был халыҡ мине ҡатил итер [ултерер], тине. Й. Солтанов. Өрмәмбәт ханды ҡатил иттеләр. Риүәйәттән.
ҠАТИРКЕН (Р: свободно; И.: freely; Т.: özgürce) р. һөйл.
Ҡемдәндер йәки ниҙәндер ҡыҫырыҡланмай; иркенләп. □ Свободно, вольготно. Ҡатиркен йөрөу. Ҡатиркен һөйләшеу. Ҡат-иркен ултырыу. ■ һаумыһығыҙ, Бикбаев ағай! Әллә танымай тораһығыҙмы? — Теге [егет], дуҫына килгән кешеләй, ҡатиркен баҫып тургә уҙҙы ла курешергә ҡулын һуҙҙы. Р. Солтангәрәев. Йорт хужаһы .. ситкә сығып китһә, улар [балалар] ҡатиркен ҡылана: уларҙың шау лау ына тауыш алмаштырып булмай. Ж. Кейекбаев.
ҠАТИРКЕНЛӘҮ (ҡатиркенлә-) (Р: чувствовать себя свободным; И.: feel free; T.: kendini özgürce hissetmek) ҡ. һөйл.
Үҙеңде иркен тотоу, иркенләү. □ Чувствовать себя свободным, быть ничем не стеснённым. Ҡатиркенләп һөйләшеу. М Ҡотлобай .. йомоштарын бишләтә арттырып һанай башланы. Дуҫы булғас, ҡатиркенләп китте. Р. Солтангәрәев.
ҠАТИТӘК (ҡатитәге) и. диал. ҡар. ҡатмар I. Ҡатитәкле кулдәк. Ҡатитәк тегеу. Ҡатитәк һалыу.
ҠАТҠАҠ (ҡатҡағы) (Р: мерзлота; И.: frozen subsoil, black ice; T.: donmuş kırağı) и. диал.
Туңған ер йәки юл; туңғаҡ. □ Мерзлота, гололедица. / Мёрзлый, гололёдный. Ҡышҡы ҡатҡаҡ. Ҡатҡаҡ буйлап барыу. Иртәнге ҡатҡаҡ.
ҠАТҠАҠЛАНЫУ (ҡатҡаҡлан-) (Р.: становиться твёрдым; И.: get hard; T.: katılaşmak) ҡ. диал.
Батҡаҡланып туңып ҡатыу (ергә, юлға ҡарата), туңғаҡланыу, туңаҙыу. □ Становиться твёрдым, жёстким, загрубелым (о земле, почве). ■ Куҙгә төртһәң куренмәҫлек ҡараңғы төнлө, ыжғыр елле, шәрәле әйләнеп ятҡан болғансыҡ көҙ утеп, ҡатҡаҡланған ер йөҙөн ҡырпаҡ ҡар баҫҡайны инде. Ғ. Дәүләтшин.
ҠАТКАЛАҠ I (ҡатҡалағы) и. диал. ҡар. ҡатҡаҡ. Иртән тороуға, ер өҫтө ҡашҡалаҡ булған.
ҠАТКАЛАҠ II (Р.: засушливый; И.: arid; droughty; T.: yağışsız, kurak) с. диал.
Яуым-төшөмһөҙ, эҫе. □ Засушливый, жаркий. Ҡаткалаҡмәл. Ҡатҡалакйәй. Ҡат-ҡалаҡ булыу. Ҡаткалаҡ осор.
ҠАТҠАНАҠ I с. диал. ҡар. ҡаты I, 2. Ҡатҡанаҡ тупраҡ. Ҡатканак таш. Ҡат-ҡанаҡ ағас.
ҠАТҠАНАҠ II (ҡатҡанағы) и. диал. ҡар. ҡатҡаҡ. Ҡышҡы ҡатҡанаҡ. Иртән тороуға аяҡ аҫты ҡатҡанаҡ булған.
ҠАТҠАНЛЫҠ (ҡатҡанлығы) (Р: оцепенение; И.: stupor; T.: donakalmışhk) и. биол.
Уңайһыҙ тәбиғәт шарттарында тереклектәрҙең йәшәү эшмәкәрлегенең түбәнәйеү хәле, ҡатып ҡалғанлыҡ. □ Оцепенение. / Оцепеневший. Ҡатҡанлыҡ хәле. Ҡатҡанлыҡ осоро, һыуыҡ ҡанлылырҙың ҡатҡанлығы.
ҠАТҠАНТУН и. зоол. диал. ҡар. ҡамҡа II. Куп төртөклө ҡатҡантун. Катҡан-тун осороу.
ҠАТҠАН УРМАН и. диал. ҡар. ҡара урман. Ҡатҡан урманға инеу. Ҡатҡан урман аша сығыу.
335