Академический словарь башкирского языка. Том V. Страница 352
Поиск по словарям
ҠАТЫЛЫҠ
беҙгә ҡарата ҡатыланды. М Секретарҙың ҡарашы ҡатыланды. X. Ғиләжев.
5. Рухи яҡтан ныҡ, ҡаты (I, 9) булыу. □ Стать сильным, стойким. Характеры ҡатыланды. Ҡатыланған ихтыярлы кеше.
6. кусм. һаранланыу. □ Становиться скупым, прижимистым. Бай байыған һайын ҡатылана.
♦ Ҡолаҡҡа ҡатыланыу насар ишетеү, ишетмәй башлау. □ Становиться тугим на ухо. ■ Беҙҙең ҡарт ҡолаҡҡа ҡатылана башланы бит әле. Эшенә ҡамасауламаҫмы икән? — ти бер хеҙмәткәр. Халыҡ ижадынан.
ҠАТЫЛЫҠ I (ҡатылығы) (Р.: твёрдость; И.: solidity; hardness; T.: katılık) и.
1. физ. Ҡаты есемдең форма бөтөнлөгөн һаҡлау үҙенсәлеге; ныҡлыҡ. □ Твёрдость. Еҫемдәрҙең ҡатылығы. Матдәнең ҡатылығы. Тоҡомдар ҡатылығы.
2. Ҡаты (I, 2—9) булыу хәле. □ Твёрдость, крепость, жёсткость; суровость, строгость. Таштың ҡатылығы. Йөрәк ҡатылығы. Ҡыштың ҡатылығы. Сәстең ҡатылығы. Шарап ҡатылығы. ■ Барсынбикә Ҡама-летдинов тауышындағы ҡатылыҡты ишетмәнеме, әллә ишетмәмеш булдымы, һуҙен нисек ойотоп башлаған, шулай дауам итте. Т. Ғарипова. Аллабирҙе Зөһрәнән уғын һорап ала ла йәйәнең ҡатылығын һынап ҡарамаҡсы була. «Алдар менән Зөһрә». Был юлы Әлфир ирҙәрсә ҡатылыҡ курһәтте. Н. Мусин. Ғишҡы ҡатылығынан, Таһирҙың йөрәге урынында ултырмаҫ булды, ти. «Таһир һәм Зөһрә».
3. кусм. Саманан артыҡ һаҡсыллыҡ, ҡыҙғаныусанлыҡ; һаранлыҡ. □ Скупость, прижимистость. Аҡсаға булған ҡатылыҡ. Ҡатылыҡ курһәтеу.
ҠАТЫЛЫҠ II (ҡатылығы) (Р: объедки; И.: leavings, leftovers; T: artıklar) и. диал.
Мал ашап тапағандан ҡалған аҙыҡ; тапанды. □ Объедки. Ҡатылыҡ һалам. Ҡатылыҡ бесән. Ҡәртәне ҡатылыҡтан таҙартыу.
ҠАТЫЛЫҠ БИЛДӘҺЕ и. лингв, ҡар. ҡалын айырыу билдәһе. Ҡатылыҡ билдәһен ҡуйыу. Ҡатылыҡ билдәһе аша яҙыу.
ҠАТЫЛЫУ I (ҡатыл-) ҡ. диал. ҡар. ҡағылыу 1. Ҡеше әйберенә ҡатылма. Гөлгә ҡатылһаң, япрағы ҡойола.
ҠАТЫЛЫУ II (ҡатыл-) ҡ. төш. ҡар. ҡатыу II, 1. страд, от ҡатыу II, 1. Ҡатылған кәштә. Ҡаты ҡатылған. Ҡатылған булыу.
ҠАТЫЛЫУ III (ҡатыл-) ҡ. төш. ҡар. ҡатыу IV. страд, от ҡатыу IV. Ҡатыҡ ҡатылған аш.
ҠАТЫМША и. һөйл. ҡар. ҡатынша. Ҡатымша ир. Ҡатымша булыу.
ҠАТЫМЫШ с. диал. ҡар. һаран. Ныҡ ҡатымыш бай. Ҡатымыш булыу. Аҡсаға ҡатымыш.
ҠАТЫН (Р: женщина; И.: woman; T: kadın) и.
1. Үҙенә айырым тәбиғи сифаттарға эйә булған енес кешеһе; ир кешегә ҡапма-ҡаршы булған зат; бисә; киреһе — ир. □ Женщина; дама. / Женский; дамский. Ҡатын кеше. Оло йәштәге ҡатын. Йәш ҡатын. Яңғыҙ ҡатын. К Ҡутәрмәлә оҙон халат, аяҡтарына матур ҡата кейгән ап-аҡ сәсле ҡатын куренде. Д. Бүләков. Мәликәнең ҡыйыр-ҡыймаҫ ҡына шаҡыған тауышына йорттан дәу кәуҙәле ҡатын сыҡты. Т. Ғарипова.
2. Никахлы ғаилә иптәше (иренә ҡарата)', бисә. □ Жена, супруга. Яҡшы ҡатын. К Бәхтиәровтың ҡатыны Мәрхәбә оҫта уҡытыусы ине. Н. Мусин, һыбай менгән ҡораллы ире ҡайҙа — бала-сағаһын көймәле арбаға тейәгән ҡатыны ла шунда. Ә. Хәкимов. • Ҡатын уңғаны иргә яраған, ир уңғаныилгә яраған. Мәҡәл. Ҡарамағандың ҡатыны ташлар, баҡмағандың малы ташлар. Мәҡәл. Ҡатын алмаҡ — ҡыҙ алмаҡ. Әйтем. Ҡатын алһаң — куреп ал, ат алһаң — менеп ал. Мәҡәл. Ҡатын алһаң, утын ал, бер яғырлыҡ артыҡ ал. Мәҡәл. Ҡатын артынан мал килә, ҡыҙ артынан дан килә. Мәҡәл. Ирле ҡатын ил өҫтөндә, ирҙән
352
беҙгә ҡарата ҡатыланды. М Секретарҙың ҡарашы ҡатыланды. X. Ғиләжев.
5. Рухи яҡтан ныҡ, ҡаты (I, 9) булыу. □ Стать сильным, стойким. Характеры ҡатыланды. Ҡатыланған ихтыярлы кеше.
6. кусм. һаранланыу. □ Становиться скупым, прижимистым. Бай байыған һайын ҡатылана.
♦ Ҡолаҡҡа ҡатыланыу насар ишетеү, ишетмәй башлау. □ Становиться тугим на ухо. ■ Беҙҙең ҡарт ҡолаҡҡа ҡатылана башланы бит әле. Эшенә ҡамасауламаҫмы икән? — ти бер хеҙмәткәр. Халыҡ ижадынан.
ҠАТЫЛЫҠ I (ҡатылығы) (Р.: твёрдость; И.: solidity; hardness; T.: katılık) и.
1. физ. Ҡаты есемдең форма бөтөнлөгөн һаҡлау үҙенсәлеге; ныҡлыҡ. □ Твёрдость. Еҫемдәрҙең ҡатылығы. Матдәнең ҡатылығы. Тоҡомдар ҡатылығы.
2. Ҡаты (I, 2—9) булыу хәле. □ Твёрдость, крепость, жёсткость; суровость, строгость. Таштың ҡатылығы. Йөрәк ҡатылығы. Ҡыштың ҡатылығы. Сәстең ҡатылығы. Шарап ҡатылығы. ■ Барсынбикә Ҡама-летдинов тауышындағы ҡатылыҡты ишетмәнеме, әллә ишетмәмеш булдымы, һуҙен нисек ойотоп башлаған, шулай дауам итте. Т. Ғарипова. Аллабирҙе Зөһрәнән уғын һорап ала ла йәйәнең ҡатылығын һынап ҡарамаҡсы була. «Алдар менән Зөһрә». Был юлы Әлфир ирҙәрсә ҡатылыҡ курһәтте. Н. Мусин. Ғишҡы ҡатылығынан, Таһирҙың йөрәге урынында ултырмаҫ булды, ти. «Таһир һәм Зөһрә».
3. кусм. Саманан артыҡ һаҡсыллыҡ, ҡыҙғаныусанлыҡ; һаранлыҡ. □ Скупость, прижимистость. Аҡсаға булған ҡатылыҡ. Ҡатылыҡ курһәтеу.
ҠАТЫЛЫҠ II (ҡатылығы) (Р: объедки; И.: leavings, leftovers; T: artıklar) и. диал.
Мал ашап тапағандан ҡалған аҙыҡ; тапанды. □ Объедки. Ҡатылыҡ һалам. Ҡатылыҡ бесән. Ҡәртәне ҡатылыҡтан таҙартыу.
ҠАТЫЛЫҠ БИЛДӘҺЕ и. лингв, ҡар. ҡалын айырыу билдәһе. Ҡатылыҡ билдәһен ҡуйыу. Ҡатылыҡ билдәһе аша яҙыу.
ҠАТЫЛЫУ I (ҡатыл-) ҡ. диал. ҡар. ҡағылыу 1. Ҡеше әйберенә ҡатылма. Гөлгә ҡатылһаң, япрағы ҡойола.
ҠАТЫЛЫУ II (ҡатыл-) ҡ. төш. ҡар. ҡатыу II, 1. страд, от ҡатыу II, 1. Ҡатылған кәштә. Ҡаты ҡатылған. Ҡатылған булыу.
ҠАТЫЛЫУ III (ҡатыл-) ҡ. төш. ҡар. ҡатыу IV. страд, от ҡатыу IV. Ҡатыҡ ҡатылған аш.
ҠАТЫМША и. һөйл. ҡар. ҡатынша. Ҡатымша ир. Ҡатымша булыу.
ҠАТЫМЫШ с. диал. ҡар. һаран. Ныҡ ҡатымыш бай. Ҡатымыш булыу. Аҡсаға ҡатымыш.
ҠАТЫН (Р: женщина; И.: woman; T: kadın) и.
1. Үҙенә айырым тәбиғи сифаттарға эйә булған енес кешеһе; ир кешегә ҡапма-ҡаршы булған зат; бисә; киреһе — ир. □ Женщина; дама. / Женский; дамский. Ҡатын кеше. Оло йәштәге ҡатын. Йәш ҡатын. Яңғыҙ ҡатын. К Ҡутәрмәлә оҙон халат, аяҡтарына матур ҡата кейгән ап-аҡ сәсле ҡатын куренде. Д. Бүләков. Мәликәнең ҡыйыр-ҡыймаҫ ҡына шаҡыған тауышына йорттан дәу кәуҙәле ҡатын сыҡты. Т. Ғарипова.
2. Никахлы ғаилә иптәше (иренә ҡарата)', бисә. □ Жена, супруга. Яҡшы ҡатын. К Бәхтиәровтың ҡатыны Мәрхәбә оҫта уҡытыусы ине. Н. Мусин, һыбай менгән ҡораллы ире ҡайҙа — бала-сағаһын көймәле арбаға тейәгән ҡатыны ла шунда. Ә. Хәкимов. • Ҡатын уңғаны иргә яраған, ир уңғаныилгә яраған. Мәҡәл. Ҡарамағандың ҡатыны ташлар, баҡмағандың малы ташлар. Мәҡәл. Ҡатын алмаҡ — ҡыҙ алмаҡ. Әйтем. Ҡатын алһаң — куреп ал, ат алһаң — менеп ал. Мәҡәл. Ҡатын алһаң, утын ал, бер яғырлыҡ артыҡ ал. Мәҡәл. Ҡатын артынан мал килә, ҡыҙ артынан дан килә. Мәҡәл. Ирле ҡатын ил өҫтөндә, ирҙән
352