Академический словарь башкирского языка. Том V. Страница 358
Поиск по словарям
ҠАТЫУ
7. Ныҡ керләнеү, бысраныу. □ Грязнеть, загрязняться, пачкаться. Ҡатып бөткән кейем. Өҫ-башы ҡатып бөткән. М Тубәләренә тиргә ҡатҡан, төҫһөҙ тубәтәй ултыртҡан утә арыҡ, йонсоу бер тиҫтер ҡарттар, кәзә һаҡалдарын кәшкәйтеп, йылғаға ҡарап торалар. 3. Биишева. Машинаһы боҙолоп туҡтанымы, [Сергей] майға ҡатып бөткән кепкаһын кутәреп бәрә лә .. ЗИЛ тирәләй йугергеләй. Н. Мусин.
8. диал. Тереклек итеүҙән, йәшәүҙән туҡтау; үлеү. □ Умереть. ■ Ул куптән ҡатҡан инде. Экспедиция материалдарынан.
♦ Арам ҡатҡыр< ы > ҡарғағанда әйтелә. □ Чтобы пропал! И Ҡайҙа боролдоң, бәррә! Уй арам ҡатҡыры! Һ. Дәүләтшина. Бауыр ҡатыу ҡар. бауыр I. ■ Олатаһы: «Ҡуй, балам, юҡ менән булма, һин бәләкәсһең, кәуҙәң ҙур булһа ла, йәшең ун икелә генә бит әле. Ҙурайып, бәләкәс бауырың ҡатыңҡырағас, барырһың», — ти. Эпостан. Баш ҡатыу ҡар. баш I. ■ [Рыҫҡол:] Кемгә бараһың да кемгә баш ора беләһең? Баш ҡатты инде. Б. Бикбай. Быуын ҡатыу (йәки нығыу) ҡар. быуын I. М [Йәнбирҙе:] Икегеҙ ҙә, улдарым, куҙебеҙҙең нурҙары; тешәр сағығыҙ утмәгән, быуынығыҙ ҡатмаған. «Урал батыр».
ҠАТЫУ II (ҡат-) (Р.: заколачивать; И.: nail up; T.: çakmak) ҡ.
1. Ҡаҙаҡты йәки бүтән төрлө осло нәмәне һуғып, сәнсеп индереү; ҡаҙаҡлау, ҡағыу, сәнсеү. □ Заколачивать, забивать, вбивать, вколачивать, прибивать. // Заколачивание, прибивание. Такта ҡатыу. Ширлекте стенаға ҡатып ҡуйыу. Ҡаҙау ҡатыу. Сөй ҡатыу. ■ Турғайҙар бик йөҙәткәс, малайҙар тары өҫтөнә сыбыҡ ҡатып, иҫке сепрәктәр элде. Ж. Кейекбаев.
2. Буйҙан-буй сәнсеп үткәреү, эләктереү. □ Насаживать. Ҡармаҡҡа ем ҡатыу.
3. Эләктереп кейеү (аяҡ кейемен). □ Надеть (обувь). Сабата ҡатыу. Итек ҡатып алыу. ■ Ҡомғандағы һыуы йылымысланғас, хужа, ҡуңалтаҡ ҡатаһын ҡатып, тәһәрәт алып инде. Ғ. Хөсәйенов.
ҠАТЫУ III (ҡат-) ҡ. ҡар. ҡатлау I, 3. Еп ҡатыу. Йөн ҡатыу. Йөнгә еп ҡатып бәйләу.
ҠАТЫУ IV (ҡат-) (Р.: заправлять бульон, суп; И.: add to; T.: çalmak) ҡ.
1. Ашҡа, һурпаға ҡатыҡ, ҡорот һалып болғатыу. □ Заправлять бульон, суп (каты-ком, курутом). М [Ҡорот] сәйгә ҡушып эсергә лә, аш ҡатырға ла һәйбәт була. Н. Мусин.
2. диал. Манып алыу. □ Макать. Балыҡты онға ҡатып алыу. Тоҙға ҡатып ашау.
ҠАТЫУ V (Р: кислый катык для заправки супа; И.: fermented Bashkir cheese; T: yoğurt türü) и. диал.
Ашҡа һала торған әсе ҡатыҡ. □ Кислый катык для заправки супа. Ашҡа ҡатыу ҡатыу. Һурпаға бер-ике ҡалаҡ ҡатыу һалһаң, тәмлерәк була.
ҠАТЫУ VI (Р: колика; И.: colic; T.: sancı) и. мед.
Эстең, күкрәктең ныҡ итеп сәнсеп ауыртыу ы. □ Колика, колики. ■ «Юҡ! — тине шунда Ғилемхан, алға сығып. — Тәуфиҡ артынан барам! Ҡатыу ы сыҡҡандыр йә йығылғандыр». Р. Камал. Көн буйына, әллә ниңә әсемде ҡатыу алып тора, башым да ауыртҡан төҫлө, тип йөрөнө лә кискә табан бөтөнләй аяҡтан йығылды [Гөльямал]. А. Карнай. • Һөйләшмәй һатыу — кукрәккә ҡатыу. Мәҡәл.
ҠАТЫУ VII (Р: запор; И.: constipation; T.: kabız) и. мед.
Эс ҡатыу. □ Запор. М һары аттар ектем һарҡыуға, һары майҙар эстем ҡатыуға. Үҙ һуҙемә уҙем ғәжәпләнәм, дуҫ-иштәрем менән татыуға. Йырҙан.
ҠАТЫУ VIII и. диал.
1. ҡар. ҡатыҡ. Ҡатыу ойотоу. Ҡатыу әсетеу. Ҡатыу эсеу.
2. ҡар. ойотҡо. Ҡатыу һалыу. Ҡуршенән ҡатыу һорап алыу.
ҠАТЫУ IX (ҡат-) (Р: маяться (в детской игре)', И.: play as a ‘he’; T.: ebe olmak) ҡ. диал.
Көтөүсе булыу (уйында). □ Маяться (в детской игре). Туп тейгән кеше ҡата. Һә
358
7. Ныҡ керләнеү, бысраныу. □ Грязнеть, загрязняться, пачкаться. Ҡатып бөткән кейем. Өҫ-башы ҡатып бөткән. М Тубәләренә тиргә ҡатҡан, төҫһөҙ тубәтәй ултыртҡан утә арыҡ, йонсоу бер тиҫтер ҡарттар, кәзә һаҡалдарын кәшкәйтеп, йылғаға ҡарап торалар. 3. Биишева. Машинаһы боҙолоп туҡтанымы, [Сергей] майға ҡатып бөткән кепкаһын кутәреп бәрә лә .. ЗИЛ тирәләй йугергеләй. Н. Мусин.
8. диал. Тереклек итеүҙән, йәшәүҙән туҡтау; үлеү. □ Умереть. ■ Ул куптән ҡатҡан инде. Экспедиция материалдарынан.
♦ Арам ҡатҡыр< ы > ҡарғағанда әйтелә. □ Чтобы пропал! И Ҡайҙа боролдоң, бәррә! Уй арам ҡатҡыры! Һ. Дәүләтшина. Бауыр ҡатыу ҡар. бауыр I. ■ Олатаһы: «Ҡуй, балам, юҡ менән булма, һин бәләкәсһең, кәуҙәң ҙур булһа ла, йәшең ун икелә генә бит әле. Ҙурайып, бәләкәс бауырың ҡатыңҡырағас, барырһың», — ти. Эпостан. Баш ҡатыу ҡар. баш I. ■ [Рыҫҡол:] Кемгә бараһың да кемгә баш ора беләһең? Баш ҡатты инде. Б. Бикбай. Быуын ҡатыу (йәки нығыу) ҡар. быуын I. М [Йәнбирҙе:] Икегеҙ ҙә, улдарым, куҙебеҙҙең нурҙары; тешәр сағығыҙ утмәгән, быуынығыҙ ҡатмаған. «Урал батыр».
ҠАТЫУ II (ҡат-) (Р.: заколачивать; И.: nail up; T.: çakmak) ҡ.
1. Ҡаҙаҡты йәки бүтән төрлө осло нәмәне һуғып, сәнсеп индереү; ҡаҙаҡлау, ҡағыу, сәнсеү. □ Заколачивать, забивать, вбивать, вколачивать, прибивать. // Заколачивание, прибивание. Такта ҡатыу. Ширлекте стенаға ҡатып ҡуйыу. Ҡаҙау ҡатыу. Сөй ҡатыу. ■ Турғайҙар бик йөҙәткәс, малайҙар тары өҫтөнә сыбыҡ ҡатып, иҫке сепрәктәр элде. Ж. Кейекбаев.
2. Буйҙан-буй сәнсеп үткәреү, эләктереү. □ Насаживать. Ҡармаҡҡа ем ҡатыу.
3. Эләктереп кейеү (аяҡ кейемен). □ Надеть (обувь). Сабата ҡатыу. Итек ҡатып алыу. ■ Ҡомғандағы һыуы йылымысланғас, хужа, ҡуңалтаҡ ҡатаһын ҡатып, тәһәрәт алып инде. Ғ. Хөсәйенов.
ҠАТЫУ III (ҡат-) ҡ. ҡар. ҡатлау I, 3. Еп ҡатыу. Йөн ҡатыу. Йөнгә еп ҡатып бәйләу.
ҠАТЫУ IV (ҡат-) (Р.: заправлять бульон, суп; И.: add to; T.: çalmak) ҡ.
1. Ашҡа, һурпаға ҡатыҡ, ҡорот һалып болғатыу. □ Заправлять бульон, суп (каты-ком, курутом). М [Ҡорот] сәйгә ҡушып эсергә лә, аш ҡатырға ла һәйбәт була. Н. Мусин.
2. диал. Манып алыу. □ Макать. Балыҡты онға ҡатып алыу. Тоҙға ҡатып ашау.
ҠАТЫУ V (Р: кислый катык для заправки супа; И.: fermented Bashkir cheese; T: yoğurt türü) и. диал.
Ашҡа һала торған әсе ҡатыҡ. □ Кислый катык для заправки супа. Ашҡа ҡатыу ҡатыу. Һурпаға бер-ике ҡалаҡ ҡатыу һалһаң, тәмлерәк була.
ҠАТЫУ VI (Р: колика; И.: colic; T.: sancı) и. мед.
Эстең, күкрәктең ныҡ итеп сәнсеп ауыртыу ы. □ Колика, колики. ■ «Юҡ! — тине шунда Ғилемхан, алға сығып. — Тәуфиҡ артынан барам! Ҡатыу ы сыҡҡандыр йә йығылғандыр». Р. Камал. Көн буйына, әллә ниңә әсемде ҡатыу алып тора, башым да ауыртҡан төҫлө, тип йөрөнө лә кискә табан бөтөнләй аяҡтан йығылды [Гөльямал]. А. Карнай. • Һөйләшмәй һатыу — кукрәккә ҡатыу. Мәҡәл.
ҠАТЫУ VII (Р: запор; И.: constipation; T.: kabız) и. мед.
Эс ҡатыу. □ Запор. М һары аттар ектем һарҡыуға, һары майҙар эстем ҡатыуға. Үҙ һуҙемә уҙем ғәжәпләнәм, дуҫ-иштәрем менән татыуға. Йырҙан.
ҠАТЫУ VIII и. диал.
1. ҡар. ҡатыҡ. Ҡатыу ойотоу. Ҡатыу әсетеу. Ҡатыу эсеу.
2. ҡар. ойотҡо. Ҡатыу һалыу. Ҡуршенән ҡатыу һорап алыу.
ҠАТЫУ IX (ҡат-) (Р: маяться (в детской игре)', И.: play as a ‘he’; T.: ebe olmak) ҡ. диал.
Көтөүсе булыу (уйында). □ Маяться (в детской игре). Туп тейгән кеше ҡата. Һә
358