Академический словарь башкирского языка. Том V. Страница 361
Поиск по словарям
ҠАУАЙ
рәһендә ҡатышып йөрөй торған, эшкә ҡатышыу ҙары сәбәпле актив тип танылған йәштәр икәнен белде. А. Таһиров.
ҠАТЫШЫП ТОРОУ (ҡатышып тор-) ҡ. ҡар. ҡатышып йөрөү. В [Муса ағай:] Мәҙәни сараларҙан ситтә ҡалмайбыҙ, кисәләрҙә йыш сығыш яһайбыҙ, юҡ сәбәпте бар итеп төрлө осрашыуҙар уҙғарабыҙ. Дөйөм алғанда, һыу кеуек ҡатышып торабыҙ, татыулыҡ һәм дуҫлыҡ көслө. «Башҡортостан», 7 декабрь 2010.
ҠАТЫШЫУ I (ҡатыш-) ҡ. ҡар. ҡатнашыу I. Ҡатышып китеу. М Нуранияның барыбер йәне баҫылманы, уйынға ҡатышманы. Р. Камал. Бығаса һуҙгә ҡатышмай тып-тын ултырған Аллабирҙе шул саҡ: — Юҡ, юҡ, хөрмәтле хужабикә! — тип ҡысҡырып уҡ ебәрә. — Мин мөкиббән китеп тыңлап ултырам әле бына. «Зөһрә менән Алдар». [Үтәғол:] Юлдыбай, ташла, ҡатышма шуларға! Әйҙә, китәйек бынан. М. Буранғолов. • Белмәгән эшкә ҡатышма. Мәҡәл. Яманға яҡшы ҡатышмай булмай. Әйтем.
ҠАТЫШЫУ II (ҡатыш-) (Р.: объединяться; И.: unite; T: birleşmek) ҡ. диал.
Ҡушылыу, берләшеү. □ Объединяться. Бер колхоздың икенсегә ҡатышыуы. Бер класс икенсе класс менән ҡатышты.
ҠАТЫШЫУ III (ҡатыш-) (Р: ссориться; И.: quarrel; T: kavga etmek) ҡ. диал.
Һүҙгә килешеү, әрләшеү. □ Ссориться. Ныҡ ҡатышыу. Оҙаҡ ҡатышыу.
ҠАТЫ ЯМҒЫР (Р: ливень; И.: heavy shower; T: sağanak) и. диал.
Өҙлөкһөҙ яуған ямғыр; ҡойма ямғыр. □ Ливень. Ҡаты ямғырға эләгеу. Ҡаты ямғыр аҫтында ҡалыу. Ҡаты ямғыр башланды.
ҠАУ I (Р: труха; И.: hay dust; T.: kuru ot kırıntıları) и.
1. Кипкән бесән, һалам вағы. □ Труха./ Трухлявый (о сене, соломе). Бесән ҡауы.
2. Тамырында ултырып ҡышлаған былтырғы ҡоро үлән; ҡаулан. □ Прошлогод
няя трава (высохшая на корню). ■ Ил ҡундырҙың, Мораҙым! Ҡара һыуға ҡан ҡойҙоң — һыуҙы ҡайҙан эсерһең? Яҙғы ҡауға ут һалдың — утты ҡайҙан утларһың? «Иҙеүкәй менән Мораҙым». Бесән генә сапһам, салғым утмәй, сабынымдың төбө ҡау икән. Халыҡ йырынан.
♦ Ҡау аҫтына ут төртөү кешеләр араһын аҫтыртын боҙоу. □ Разжигать страсти, смуту (исподтишка). Ҡау аҫтына ут төртөу менән шөғөлләнеу.
ҠАУ II (Р: выползок, чешуя; И.: scales; T: pullar) и.
1. Йылан-саян һымаҡ төрлө ҡорт, йәнлектәрҙең кибеп төшкән көбө. □ Выползок, чешуя, кожа (у ящериц, змей и т.п.). Ҡау һалыу. Ҡау ташлау. Ҡеҫәртке ҡауы. ■ Йыланғараҡ булһа, тилебәрән йәки йылан ҡауы менән төтәтеп бөтөрәләр. Башҡорттарҙың им-том китабынан.
2. Йәнлек, хайуандың иҫке йөнө; баҡта. □ Шерсть-линька. Ҡау ҡойоу. Һарыҡ ҡауы. Эт ҡауы.
3. диал. Ҡарындағы баланы уратып ҡаплаған яры; йөҙлөк. □ Рубашка (оболочка плода в утробе). И Бала йөҙлөк, бөркәнсек, ҡау менән тыуһа, бәхетле, тип уға Йөҙлөкәй, Йөҙөкәс, Йөҙлөкбай, Йөҙөбәк, Йөҙөкәй тигән исем ҡушҡандар. Картотека фондынан.
4. диал. ҡар. ҡауаҡ I, 1. • Ялҡауҙың башы ҡау, уҙенә яу. Әйтем.
ҠАУ III (Р: трут; И.: tinder; T.: kav) и.
Утты тоҡандырыу өсөн ағас бәшмәген киптереп, төйөп эшләнгән саҡма мамығы. □ Трут (из высушенного и размягчённого гриба-трутовика). Ҡау тоҡандырыу. Ҡау әҙер-ләу. Ҡау киптереу.
ҠАУ IV и. диал. ҡар. ҡамыл. Арыш ҡауы. Бойҙай ҡауы. Ҡау ҡалдырыу. Ҡау ҡалған баҫыу.
ҠАУ V и. анат. диал. ҡар. ҡолаҡ ярыһы. Ҡау йыртылыу. Ҡау шартларҙай тауыш.
ҠАУАЙ (Р.: вспыльчивый; И.: irascible; Т: asabi) с. диал.
361
рәһендә ҡатышып йөрөй торған, эшкә ҡатышыу ҙары сәбәпле актив тип танылған йәштәр икәнен белде. А. Таһиров.
ҠАТЫШЫП ТОРОУ (ҡатышып тор-) ҡ. ҡар. ҡатышып йөрөү. В [Муса ағай:] Мәҙәни сараларҙан ситтә ҡалмайбыҙ, кисәләрҙә йыш сығыш яһайбыҙ, юҡ сәбәпте бар итеп төрлө осрашыуҙар уҙғарабыҙ. Дөйөм алғанда, һыу кеуек ҡатышып торабыҙ, татыулыҡ һәм дуҫлыҡ көслө. «Башҡортостан», 7 декабрь 2010.
ҠАТЫШЫУ I (ҡатыш-) ҡ. ҡар. ҡатнашыу I. Ҡатышып китеу. М Нуранияның барыбер йәне баҫылманы, уйынға ҡатышманы. Р. Камал. Бығаса һуҙгә ҡатышмай тып-тын ултырған Аллабирҙе шул саҡ: — Юҡ, юҡ, хөрмәтле хужабикә! — тип ҡысҡырып уҡ ебәрә. — Мин мөкиббән китеп тыңлап ултырам әле бына. «Зөһрә менән Алдар». [Үтәғол:] Юлдыбай, ташла, ҡатышма шуларға! Әйҙә, китәйек бынан. М. Буранғолов. • Белмәгән эшкә ҡатышма. Мәҡәл. Яманға яҡшы ҡатышмай булмай. Әйтем.
ҠАТЫШЫУ II (ҡатыш-) (Р.: объединяться; И.: unite; T: birleşmek) ҡ. диал.
Ҡушылыу, берләшеү. □ Объединяться. Бер колхоздың икенсегә ҡатышыуы. Бер класс икенсе класс менән ҡатышты.
ҠАТЫШЫУ III (ҡатыш-) (Р: ссориться; И.: quarrel; T: kavga etmek) ҡ. диал.
Һүҙгә килешеү, әрләшеү. □ Ссориться. Ныҡ ҡатышыу. Оҙаҡ ҡатышыу.
ҠАТЫ ЯМҒЫР (Р: ливень; И.: heavy shower; T: sağanak) и. диал.
Өҙлөкһөҙ яуған ямғыр; ҡойма ямғыр. □ Ливень. Ҡаты ямғырға эләгеу. Ҡаты ямғыр аҫтында ҡалыу. Ҡаты ямғыр башланды.
ҠАУ I (Р: труха; И.: hay dust; T.: kuru ot kırıntıları) и.
1. Кипкән бесән, һалам вағы. □ Труха./ Трухлявый (о сене, соломе). Бесән ҡауы.
2. Тамырында ултырып ҡышлаған былтырғы ҡоро үлән; ҡаулан. □ Прошлогод
няя трава (высохшая на корню). ■ Ил ҡундырҙың, Мораҙым! Ҡара һыуға ҡан ҡойҙоң — һыуҙы ҡайҙан эсерһең? Яҙғы ҡауға ут һалдың — утты ҡайҙан утларһың? «Иҙеүкәй менән Мораҙым». Бесән генә сапһам, салғым утмәй, сабынымдың төбө ҡау икән. Халыҡ йырынан.
♦ Ҡау аҫтына ут төртөү кешеләр араһын аҫтыртын боҙоу. □ Разжигать страсти, смуту (исподтишка). Ҡау аҫтына ут төртөу менән шөғөлләнеу.
ҠАУ II (Р: выползок, чешуя; И.: scales; T: pullar) и.
1. Йылан-саян һымаҡ төрлө ҡорт, йәнлектәрҙең кибеп төшкән көбө. □ Выползок, чешуя, кожа (у ящериц, змей и т.п.). Ҡау һалыу. Ҡау ташлау. Ҡеҫәртке ҡауы. ■ Йыланғараҡ булһа, тилебәрән йәки йылан ҡауы менән төтәтеп бөтөрәләр. Башҡорттарҙың им-том китабынан.
2. Йәнлек, хайуандың иҫке йөнө; баҡта. □ Шерсть-линька. Ҡау ҡойоу. Һарыҡ ҡауы. Эт ҡауы.
3. диал. Ҡарындағы баланы уратып ҡаплаған яры; йөҙлөк. □ Рубашка (оболочка плода в утробе). И Бала йөҙлөк, бөркәнсек, ҡау менән тыуһа, бәхетле, тип уға Йөҙлөкәй, Йөҙөкәс, Йөҙлөкбай, Йөҙөбәк, Йөҙөкәй тигән исем ҡушҡандар. Картотека фондынан.
4. диал. ҡар. ҡауаҡ I, 1. • Ялҡауҙың башы ҡау, уҙенә яу. Әйтем.
ҠАУ III (Р: трут; И.: tinder; T.: kav) и.
Утты тоҡандырыу өсөн ағас бәшмәген киптереп, төйөп эшләнгән саҡма мамығы. □ Трут (из высушенного и размягчённого гриба-трутовика). Ҡау тоҡандырыу. Ҡау әҙер-ләу. Ҡау киптереу.
ҠАУ IV и. диал. ҡар. ҡамыл. Арыш ҡауы. Бойҙай ҡауы. Ҡау ҡалдырыу. Ҡау ҡалған баҫыу.
ҠАУ V и. анат. диал. ҡар. ҡолаҡ ярыһы. Ҡау йыртылыу. Ҡау шартларҙай тауыш.
ҠАУАЙ (Р.: вспыльчивый; И.: irascible; Т: asabi) с. диал.
361