Академический словарь башкирского языка. Том V. Страница 668
Поиск по словарям
ҡыҙыл
ҙамыҡ, ҡыҙылса булһа, бәләкәй баланы ҡыҙыл сепрәккә төрөп һалаһың да әпсенен әйтәһең. Башҡорттарҙың им-том китабынан.
♦ Ҡыҙыл ауыҙ үҫеп етмәгән, етлекмәгән (кәмһетеберәк әйтелә). □ пренебр. Недоношенный, невозмужавший. ■ Егеттән өсөнсө мәртәбә килгән яусыны: «Ҡыҙыл ауыҙ зимагорҙар өсөн ҡыҙ үҫтермәнем», — тип бороп ҡайтарҙы ул. М. Хәйҙәров. Ҡыҙыл ҡар яуғас бер ҡасан да үтәлмәй, булмай торған эш-хәл тураһында мыҫҡыл менән әйтелә. □ После дождика в четверг. ■ [Айбар:] Халыҡ телендә ғүмерҙә лә башҡарылмаясаҡ эш, ҡыҙыл ҡар яуғас була, тиҙәр. Ғ. Хисамов. Ҡыҙыл сәкмән <йәйгән> төҫлө еләк бик күп булған урынға ҡарата әйтелә. □ Как красный ковёр. В Беҙҙең һай соҡорҙа еләк тәгәрәп бешә. Ҡыҙыл сәкмән йәйгән төҫлө тоташ ҡыҙарып ята. М. Кәрим. Ҡыҙыл ыштан кейҙереү ошаҡ, хөсөт йөрөткән кешегә ҡарата асыу менән әйтелә. □ Слово, выражающее презрение к людям, занимающимся наушничеством, доносом. ■ [Сәсән — Боҫтанға:] Харап булған икән, әйтә күр, ҡыҙыл ыштан кейҙереп сығарыр. Б. Бикбай. Ҡыҙыл эт ашаһын харам малға йәки үтә һаран кешенең нәмәһенә ҡарата әйтелә. □ Об имуществе, богатстве скупого человека с презрением. В Үҙенә яҙған мал булмаһын, урлағанын ҡыҙыл эт ашаһын. Картотека фондынан. Ҡыҙыл әтәс ҡуныу янғын сығыу □ Загореться (о пожаре). В Бер ҡара урман кеүек төндә ҡыҙыл әтәс ҡунған уның [хыянатсының] өйөнә. Ә. Вахитов.
ҠЫҘЫЛ II (Р.: помада; И.: rouge lipstick; T.: ruj) и. һөйл.
1. Ирен буяғыс. □ Помада. Иренгә ҡыҙыл һөртөү. Ҡыҙыл яғыу.
2. Инлек. □ Румяна. Биткә ҡыҙыл яғыу.
ҠЫҘЫЛ III и. иҫк. ҡар. алтын 1,1. Ҡыҙыл ялатылған сынаяҡ.
ҠЫҘЫЛ IV и. диал. ҡар. тут. В Борон биҙрәләрҙе ҡыҙылдан ҡом менән ышҡып
таҙартҡандар. Экспедиция материалдарынан.
ҠЫҘЫЛ АҒАС (Р: красное дерево; И.: mahogany; T.: maun) и. бот.
Эшкәртеүгә уңайлы һәм шул уҡ ваҡытта ҡаты, ҡыҙғылт төҫтәге ағас төрө (махогон, һандал ағастарын шулай атайҙар). □ Красное дерево. Ҡыҙыл ағастан эшләнгән өҫтәл. Ҡыҙыл ағастан яһалған ҡумта.
ҠЫҘЫЛАЙЫУ (ҡыҙылай-, ҡыҙылая) (Р: краснеть; И.: redden; T.: kırmızı olmak) ҡ.
Ҡыҙыл төҫкә инеү; ҡыҙарыу. □ Краснеть. Бите ҡыҙылайҙы. Ҡыҙылайып тора. Ҡолаҡ ситтәре ҡыҙылайған. В Һаҡмар, Һаҡмар... Һыуың терегөмөш кеүек булһа, күҙ йәшенән тоҙланған, яуҙа ауған батырҙарҙың ҡанынан ҡыҙылайған инде. Ғ. Хисамов. Хэйруллиндең күҙ ситтәре әллә ни рәүешле ҡыҙылайып тора. С. Агиш.
ҠЫҘЫЛ АҠСАРЛАҠ (аҡсарлағы) (Р: розовая чайка; И.: pink seagull; T.: pembe martı) и. зоол.
Арктикала йәшәй торған, бауыр аҫты ҡыҙыл төҫтә булған, һирәк осрай торған аҡсарлаҡ. □ Розовая чайка (лат. Rhodostethia rosea). Ҡыҙыл аҡсарлаҡ йомортҡаһы.
ҠЫҘЫЛ АҠЫҠ (аҡығы) (Р: красный сердолик; И.: red cornelian; T.: kırmızı akik) и.
1. Ҡыҙыл төҫтәге аҫыл таш (халцедондың бер төрө). □ Красный сердолик.
2. миф. Һаҡлау һәм дауалау көсөнә эйә булған мифлаштырылған таш. □ Красный сердолик, имеющий обережную, отгонную силу.
ҠЫҘЫЛ АЛАБУТА (Р: красная лебеда; И.: garden orache; T.: kırmızı quinoa) и. бот.
Төҙ һабаҡлы, ҡыҙыл йәки ҡыҙыл һыҙатлы йәшел төҫтәге ромб кеүек япраҡлы бер йыллыҡ үлән. □ Красная лебеда (лат. Atriplex hortensis).
ҠЫҘЫЛ АЛА ТУМЫРТҠА и. зоол. диал. ҡар. ваҡ ала тумыртҡа.
ҠЫҘЫЛ АЛМА и. диал. ҡар. картуф.
668
ҙамыҡ, ҡыҙылса булһа, бәләкәй баланы ҡыҙыл сепрәккә төрөп һалаһың да әпсенен әйтәһең. Башҡорттарҙың им-том китабынан.
♦ Ҡыҙыл ауыҙ үҫеп етмәгән, етлекмәгән (кәмһетеберәк әйтелә). □ пренебр. Недоношенный, невозмужавший. ■ Егеттән өсөнсө мәртәбә килгән яусыны: «Ҡыҙыл ауыҙ зимагорҙар өсөн ҡыҙ үҫтермәнем», — тип бороп ҡайтарҙы ул. М. Хәйҙәров. Ҡыҙыл ҡар яуғас бер ҡасан да үтәлмәй, булмай торған эш-хәл тураһында мыҫҡыл менән әйтелә. □ После дождика в четверг. ■ [Айбар:] Халыҡ телендә ғүмерҙә лә башҡарылмаясаҡ эш, ҡыҙыл ҡар яуғас була, тиҙәр. Ғ. Хисамов. Ҡыҙыл сәкмән <йәйгән> төҫлө еләк бик күп булған урынға ҡарата әйтелә. □ Как красный ковёр. В Беҙҙең һай соҡорҙа еләк тәгәрәп бешә. Ҡыҙыл сәкмән йәйгән төҫлө тоташ ҡыҙарып ята. М. Кәрим. Ҡыҙыл ыштан кейҙереү ошаҡ, хөсөт йөрөткән кешегә ҡарата асыу менән әйтелә. □ Слово, выражающее презрение к людям, занимающимся наушничеством, доносом. ■ [Сәсән — Боҫтанға:] Харап булған икән, әйтә күр, ҡыҙыл ыштан кейҙереп сығарыр. Б. Бикбай. Ҡыҙыл эт ашаһын харам малға йәки үтә һаран кешенең нәмәһенә ҡарата әйтелә. □ Об имуществе, богатстве скупого человека с презрением. В Үҙенә яҙған мал булмаһын, урлағанын ҡыҙыл эт ашаһын. Картотека фондынан. Ҡыҙыл әтәс ҡуныу янғын сығыу □ Загореться (о пожаре). В Бер ҡара урман кеүек төндә ҡыҙыл әтәс ҡунған уның [хыянатсының] өйөнә. Ә. Вахитов.
ҠЫҘЫЛ II (Р.: помада; И.: rouge lipstick; T.: ruj) и. һөйл.
1. Ирен буяғыс. □ Помада. Иренгә ҡыҙыл һөртөү. Ҡыҙыл яғыу.
2. Инлек. □ Румяна. Биткә ҡыҙыл яғыу.
ҠЫҘЫЛ III и. иҫк. ҡар. алтын 1,1. Ҡыҙыл ялатылған сынаяҡ.
ҠЫҘЫЛ IV и. диал. ҡар. тут. В Борон биҙрәләрҙе ҡыҙылдан ҡом менән ышҡып
таҙартҡандар. Экспедиция материалдарынан.
ҠЫҘЫЛ АҒАС (Р: красное дерево; И.: mahogany; T.: maun) и. бот.
Эшкәртеүгә уңайлы һәм шул уҡ ваҡытта ҡаты, ҡыҙғылт төҫтәге ағас төрө (махогон, һандал ағастарын шулай атайҙар). □ Красное дерево. Ҡыҙыл ағастан эшләнгән өҫтәл. Ҡыҙыл ағастан яһалған ҡумта.
ҠЫҘЫЛАЙЫУ (ҡыҙылай-, ҡыҙылая) (Р: краснеть; И.: redden; T.: kırmızı olmak) ҡ.
Ҡыҙыл төҫкә инеү; ҡыҙарыу. □ Краснеть. Бите ҡыҙылайҙы. Ҡыҙылайып тора. Ҡолаҡ ситтәре ҡыҙылайған. В Һаҡмар, Һаҡмар... Һыуың терегөмөш кеүек булһа, күҙ йәшенән тоҙланған, яуҙа ауған батырҙарҙың ҡанынан ҡыҙылайған инде. Ғ. Хисамов. Хэйруллиндең күҙ ситтәре әллә ни рәүешле ҡыҙылайып тора. С. Агиш.
ҠЫҘЫЛ АҠСАРЛАҠ (аҡсарлағы) (Р: розовая чайка; И.: pink seagull; T.: pembe martı) и. зоол.
Арктикала йәшәй торған, бауыр аҫты ҡыҙыл төҫтә булған, һирәк осрай торған аҡсарлаҡ. □ Розовая чайка (лат. Rhodostethia rosea). Ҡыҙыл аҡсарлаҡ йомортҡаһы.
ҠЫҘЫЛ АҠЫҠ (аҡығы) (Р: красный сердолик; И.: red cornelian; T.: kırmızı akik) и.
1. Ҡыҙыл төҫтәге аҫыл таш (халцедондың бер төрө). □ Красный сердолик.
2. миф. Һаҡлау һәм дауалау көсөнә эйә булған мифлаштырылған таш. □ Красный сердолик, имеющий обережную, отгонную силу.
ҠЫҘЫЛ АЛАБУТА (Р: красная лебеда; И.: garden orache; T.: kırmızı quinoa) и. бот.
Төҙ һабаҡлы, ҡыҙыл йәки ҡыҙыл һыҙатлы йәшел төҫтәге ромб кеүек япраҡлы бер йыллыҡ үлән. □ Красная лебеда (лат. Atriplex hortensis).
ҠЫҘЫЛ АЛА ТУМЫРТҠА и. зоол. диал. ҡар. ваҡ ала тумыртҡа.
ҠЫҘЫЛ АЛМА и. диал. ҡар. картуф.
668