Академический словарь башкирского языка. Том V. Страница 679
Поиск по словарям
ҠЫҘЫНЫУ
әҙерләу, эркет ҡайнатыу кеуек эштәрҙе ойоштора. Н. Мусин. Өҫтәл тулы һый: бө-йәт-бөйәт ҡаҡланған йылҡы ҡаҙыһы, ҡоштабаҡта өйөм ҡуй ите, бер бото ҡайырылған тултырылған тауыҡ, бер тәрилкә бешкән йомортҡа, тумалаҡ-тумалаҡ ҡорот, йомарлағы менән аҡ май, бер туҫтаҡ һары май, батмуста тауҙай өйөлгән бауырһаҡ, ҙур аҡ һауытта ҡыҙыл эремсек, тағы әллә нәмәләр. М. Кәрим.
ҠЫҘЫЛ ЭТ ҠАРАҒАТЫ (Р.: паслён сладко-горький; И.: woody nightshade; T.: kırmızı fosfor) и. бот.
Йомортҡа формаһындағы сағыу ҡыҙыл емешле, дымлы ерҙә үҫеүсе күп йыллыҡ ярымҡыуаҡ һәм уның емеше. □ Паслён сладко-горький (лат. Solanum dulcamara). Ҡыҙыл эт ҡарағаты - ағыулы емеш.
ҠЫҘЫЛ ӘЖЕКӘЙ (Р.: сорт красного творога; И.: red phosphorus; T: bir çeşit kırmızı ekşimik) и. этн. кул.
Дымы бөткәнсе ҡайнатылып, май менән шәкәр ҡушылған, ҡыҙыл эремсек төрө. □ Сорт красного творога (досуха вываренный творог, чуть приправленный маслом и сахарным песком). Ҡыҙыл әжекәй әҙерләу. Ҡыҙыл әжекәй менән сәй эсеу.
ҠЫҘЫЛ ӘШӘЛСӘ (Р: ятрышник кровавый; И.: bloody orchis; T: dactylorhiza kanlı) и. бот.
Орхидеялар ғаиләһенә ҡараған япраҡтары оҙонса, сәскәләре һәм эсе ҡыуыш, һабағы шәмәхә төҫөндәге үҫемлек. □ Ятрышник кровавый (лат. Orchis cruenta). R Ҡыҙыл әшәлсә тамырын бронхиттан дауаланыу өсөн ҡулланалар. Экспедиция материалдарынан.
ҠЫҘЫЛ ЮЛ (Р: красная строка; И.: new paragraph fresh line; T.: satırbaşı) и.
Текстың юл башындағы эскәрәк индереп яҙылған өлөшө; яңы юл. □ Красная строка. Ҡыҙыл юлдан яҙыу. Ҡыҙыл юлдан яҙа башлау.
ҠЫҘЫЛ ЯҠУТ (Р: рубин; И.: ruby; T.: yakut) и. геол.
Алюминий оксиды, корунд минералының ҡиммәтле бер төрө. □ Рубин. Ҡыҙыл яҡут менән биҙәлгән йөҙөк.
ҠЫҘЫЛ ЯЛАНҒАС (Р: совершенно голый; И.: stark naked; T: çırçıplak) с. диал.
Кейемһеҙ, сыр яланғас. □ Совершенно голый. Ҡыҙыл яланғас йөрөу.
♦ Ҡыҙыл яланғас ҡалыу булған мөлкәт китеп, бик наҡыҫ хәлдә тороп ҡалыу. □ Остаться без ничего. ■ Ә беҙ, ундай-бындай хәйләләрҙе белмәнек, «асыҡ ауыҙҙар» бер нәмәһеҙ, ҡыҙыл яланғас торабыҙ ҙа ҡалабыҙ, имеш! К. Кинйәбулатова. • Ҡыҙ оҙат-маҡ — ҡыҙыл яланғас ҡалмаҡ. Мәҡәл.
ҠЫҘЫЛ ЯҢАҠ СЫПҠАЙ (Р: поганка краснощёкая; И.: Slavonian grebe; T.: kulaklı batağan) и. зоол.
Өйрәктән бәләкәйерәк, яңаҡтары ҡыҙғылт төҫтәге һыу ҡошо; ҡолаҡлы сыпҡай.
□ Поганка краснощёкая (лат. Podiceps auritus). Ҡыҙыл яңаҡ сыпҡай балаһы.
ҠЫҘЫЛ ЯРАН (Р: герань кровяно-красная; И.: red geranium; T: sardunya) и. бот.
Ҡыҙыл сәскәле яран гөлөнөң бер төрө.
□ Герань кровяно-красная (лат. Geranium sanguineum). Ҡыҙыл яран уҫтереу.
ҠЫҘЫМ и. диал. ҡар. ҡайынһеңле.
ҠЫҘЫНЫУ (ҡыҙын ) (Р: греться; И.: warm oneself; T: güneşlenmek, ısınmak) ҡ.
1. Тәнде эҫегә ҡыҙҙырыу. □ Греться. Ҡыҙынып алыу. Мейескә ҡыҙыныу. • Ҡеше яҡҡан утҡа ҡыҙынма. Мәҡәл.
2. Ҡояшҡа тәнде ҡыҙҙырыу. □ Загорать. Ҡыҙынып ятыу. М Ҡырсынға сыҡҡас, Сөнәғәт тубыҡтарын сәнсеп ҡояшта бер аҙ ҡыҙынып ултырҙы. Ж. Кейекбаев. Ҡыҙҙар шундуҡ йылғаға йугерә, тиҙ-тиҙ сисенә һалып, һыуға ташланалар, сыр-сыу килеп ҡойоналар, ә унан йәшел улән араһында, бөтөнләй шәрә килеш, кискә хәтлем ҡыҙынып ятырҙар ине. А. Абдуллин. Ҡукбуре, ҡояшта ҡыҙынып алмаҡ булып, өңөнән сыҡты.
679
әҙерләу, эркет ҡайнатыу кеуек эштәрҙе ойоштора. Н. Мусин. Өҫтәл тулы һый: бө-йәт-бөйәт ҡаҡланған йылҡы ҡаҙыһы, ҡоштабаҡта өйөм ҡуй ите, бер бото ҡайырылған тултырылған тауыҡ, бер тәрилкә бешкән йомортҡа, тумалаҡ-тумалаҡ ҡорот, йомарлағы менән аҡ май, бер туҫтаҡ һары май, батмуста тауҙай өйөлгән бауырһаҡ, ҙур аҡ һауытта ҡыҙыл эремсек, тағы әллә нәмәләр. М. Кәрим.
ҠЫҘЫЛ ЭТ ҠАРАҒАТЫ (Р.: паслён сладко-горький; И.: woody nightshade; T.: kırmızı fosfor) и. бот.
Йомортҡа формаһындағы сағыу ҡыҙыл емешле, дымлы ерҙә үҫеүсе күп йыллыҡ ярымҡыуаҡ һәм уның емеше. □ Паслён сладко-горький (лат. Solanum dulcamara). Ҡыҙыл эт ҡарағаты - ағыулы емеш.
ҠЫҘЫЛ ӘЖЕКӘЙ (Р.: сорт красного творога; И.: red phosphorus; T: bir çeşit kırmızı ekşimik) и. этн. кул.
Дымы бөткәнсе ҡайнатылып, май менән шәкәр ҡушылған, ҡыҙыл эремсек төрө. □ Сорт красного творога (досуха вываренный творог, чуть приправленный маслом и сахарным песком). Ҡыҙыл әжекәй әҙерләу. Ҡыҙыл әжекәй менән сәй эсеу.
ҠЫҘЫЛ ӘШӘЛСӘ (Р: ятрышник кровавый; И.: bloody orchis; T: dactylorhiza kanlı) и. бот.
Орхидеялар ғаиләһенә ҡараған япраҡтары оҙонса, сәскәләре һәм эсе ҡыуыш, һабағы шәмәхә төҫөндәге үҫемлек. □ Ятрышник кровавый (лат. Orchis cruenta). R Ҡыҙыл әшәлсә тамырын бронхиттан дауаланыу өсөн ҡулланалар. Экспедиция материалдарынан.
ҠЫҘЫЛ ЮЛ (Р: красная строка; И.: new paragraph fresh line; T.: satırbaşı) и.
Текстың юл башындағы эскәрәк индереп яҙылған өлөшө; яңы юл. □ Красная строка. Ҡыҙыл юлдан яҙыу. Ҡыҙыл юлдан яҙа башлау.
ҠЫҘЫЛ ЯҠУТ (Р: рубин; И.: ruby; T.: yakut) и. геол.
Алюминий оксиды, корунд минералының ҡиммәтле бер төрө. □ Рубин. Ҡыҙыл яҡут менән биҙәлгән йөҙөк.
ҠЫҘЫЛ ЯЛАНҒАС (Р: совершенно голый; И.: stark naked; T: çırçıplak) с. диал.
Кейемһеҙ, сыр яланғас. □ Совершенно голый. Ҡыҙыл яланғас йөрөу.
♦ Ҡыҙыл яланғас ҡалыу булған мөлкәт китеп, бик наҡыҫ хәлдә тороп ҡалыу. □ Остаться без ничего. ■ Ә беҙ, ундай-бындай хәйләләрҙе белмәнек, «асыҡ ауыҙҙар» бер нәмәһеҙ, ҡыҙыл яланғас торабыҙ ҙа ҡалабыҙ, имеш! К. Кинйәбулатова. • Ҡыҙ оҙат-маҡ — ҡыҙыл яланғас ҡалмаҡ. Мәҡәл.
ҠЫҘЫЛ ЯҢАҠ СЫПҠАЙ (Р: поганка краснощёкая; И.: Slavonian grebe; T.: kulaklı batağan) и. зоол.
Өйрәктән бәләкәйерәк, яңаҡтары ҡыҙғылт төҫтәге һыу ҡошо; ҡолаҡлы сыпҡай.
□ Поганка краснощёкая (лат. Podiceps auritus). Ҡыҙыл яңаҡ сыпҡай балаһы.
ҠЫҘЫЛ ЯРАН (Р: герань кровяно-красная; И.: red geranium; T: sardunya) и. бот.
Ҡыҙыл сәскәле яран гөлөнөң бер төрө.
□ Герань кровяно-красная (лат. Geranium sanguineum). Ҡыҙыл яран уҫтереу.
ҠЫҘЫМ и. диал. ҡар. ҡайынһеңле.
ҠЫҘЫНЫУ (ҡыҙын ) (Р: греться; И.: warm oneself; T: güneşlenmek, ısınmak) ҡ.
1. Тәнде эҫегә ҡыҙҙырыу. □ Греться. Ҡыҙынып алыу. Мейескә ҡыҙыныу. • Ҡеше яҡҡан утҡа ҡыҙынма. Мәҡәл.
2. Ҡояшҡа тәнде ҡыҙҙырыу. □ Загорать. Ҡыҙынып ятыу. М Ҡырсынға сыҡҡас, Сөнәғәт тубыҡтарын сәнсеп ҡояшта бер аҙ ҡыҙынып ултырҙы. Ж. Кейекбаев. Ҡыҙҙар шундуҡ йылғаға йугерә, тиҙ-тиҙ сисенә һалып, һыуға ташланалар, сыр-сыу килеп ҡойоналар, ә унан йәшел улән араһында, бөтөнләй шәрә килеш, кискә хәтлем ҡыҙынып ятырҙар ине. А. Абдуллин. Ҡукбуре, ҡояшта ҡыҙынып алмаҡ булып, өңөнән сыҡты.
679