Академический словарь башкирского языка. Том V. Страница 68
Поиск по словарям
ҠАБЫҘҒЫС
(о сене). Бесән ҡабыҡҡан. Дымлы бесәнгә ҡабыҡмаһын өсөн тоҙ һибәләр.
ҠАБЫҘҒЫС (Р.: зажигалка; И.: lighter; T.: çakmak) и.
1. Ут ҡоҡандырыу өсөн уңайлы ҡулайлама. □ Зажигалка. Ҡабыҙғыс яндырыу. Ҡабыҙғыс менән усаҡ тоҡандырыу.
2. Шартлаусан матдәләрҙе ҡабыҙыу өсөн ҡулланылған махсус патрон. □ Запал. Ҡорал ҡабыҙғысы.
ҠАБЫҘҘЫРЫУ (ҡабыҙҙыр-) ҡ. йөкм. ҡар. ҡабыҙыу, понуд. от ҡабыҙыу. Ут ҡабыҙҙырыу. Машинаны ҡабыҙҙырыу. Лампаны ҡабыҙҙырыу.
ҠАБЫҘ Л ЫҠ (ҡабыҙлығы) (Р: лучина; И.: splinter; torch; T.: çıra) и. диал.
Ут тоҡандырыу өсөн йоҡа ғына итеп яр-ғысланған ҡоро ағас; сыра. □ Лучина, щепки. Ҡабыҙлыҡ менән тоҡандырыу. Бабай ҡышҡа ҡабыҙлыҡтар әҙерләй торғайны.
ҠАБЫҘЫУ (ҡабыҙ-) (Р: зажигать; И.: ignite; T.: yakmak) ҡ.
1. Ут төртөп яндырыу; тоҡандырыу. □ Зажигать, зажечь что. // Зажигание. Ут ҡабыҙыу. Тәмәке ҡабыҙыу. Ҡабыҙып ебәреү. М [Ниғмәтулла] ике-өс шырпыны бер юлы һыҙып ҡабыҙыуы булды, эргәнән, бик яҡында ғына, өлкән һорғолт эт һикерҙе. Я. Хамматов. Ғәйникамал йүгереп йөрөп шәмдәргә ут ҡабыҙа. 3. Ураҡсин. Ә шулай ҙа боҙҙа, ҡар өҫтөндә гөлтөлдәтеп усаҡ ҡабыҙҙым. А. Игебаев. • Ҡабыҙмаһаң, шырпыла янмай. Мәҡәл. Ҡойроғон нығыраҡ ҡыҫһаң, ҡуян да шырпы ҡабыҙа. Әйтем. Оҫта ҡабыҙған ҡар яндырған. Мәҡәл.
2. Ниндәйҙер техниканы хәрәкәткә килтереү; эшләтеү. □ Привести в действие, заводить, завести, включить что. // Включение. Машинаны ҡабыҙыу. Телевизорҙы ҡабыҙып ҡуйыу. Компьютерҙы ҡабыҙып ебәреү. Я Завод эсендә тынлыҡ. Ғамир алмашсыһын оҙатты ла, электроплиткаһын ҡабыҙып, сәйнүк менән һыу ҡуйҙы. «Шоңҡар», № 3, 2009.
3. күсм. Ниндәйҙер тойғо һ. б. тыуҙырыу, уятыу; тоҡандырыу. □ Пробуждать, раз
жигать, разжечь (чувства). Дәрт ҡабыҙыу. Теләк ҡабыҙыу. Һүнгән рухты ҡабыҙыу. В [Йондоҙҙарҙы] киске елдәр ороп ҡабыҙа ла, таң елдәре ороп һүндерә. Н. Нәжми.
ҠАБЫҘЫШЫУ (ҡабыҙыш ) ҡ. урт. ҡар. ҡабыҙыу 1—2. взаимн. от ҡабыҙыу 1—2. Ут ҡабыҙышыу.
ҠАБЫҠ I (ҡабығы) (Р.: кожура; И.: peel; T.: kabuk) и.
1. Төрлө нәмәнең тыштан ҡаплап торған көбө. □ Кожура, кора, скорлупа, шелуха. Йомортҡа ҡабығы. Көнбағыш ҡабығы. Картуф ҡабығы. Һуған ҡабығы. ■ Был һуйыл да йәш булған, ҡабығынан әрселгән, бөкһәң, шартлап һынырҙай ҡыу таяҡҡа әүерелгән. «Урал батыр». [Исмәғил ҡарт] ашъяулыҡҡа ҡабығы менән бешкән һалҡын картуф, бер ҡыйыр икмәк тә килтереп ҡуйҙы. К. Кинйәбулатова. • Һүҙ — һуған ҡабығы: береһен асһаң, икенсеһе сыға. Әйтем.
2. Йыуан йүкә йәки ҡарама ағасынан ҡуптарып, таҡта һымаҡ тигеҙләп баҫырылған ҡайыр. □ Луб, лубок, лыко. / Лубяной, лубочный, лыковой. Ҡабыҡ бишек. Ҡабыҡ арба. Ҡабыҡ төшөрөү. Ҡабыҡ һуйыу.
3. иҫк. Йүкә ҡайырыһының эсенән яһалған боронғо табут. □ Гроб из луба. Мәйетте ҡабыҡҡа һалып зыяратҡа илт-кәндәр. ■ Борон мәйетте ләхеткә ҡабыҡҡа һалып ҡуйғандар. Ф. Хисамитдинова.
4. Ҡайһы бер умыртҡалы хайуандарҙың тәнен һаҡлай торған ҡаты пластинкалар. □ Шкура, чешуя, кожа пресмыкающихся. Кеҫәртке ҡабығы. Йылан ҡабығы.
5. диал. Балыҡ тәңкәһе. □ Чешуя. Ҡыҙылғанаттың ҡабығы эре була.
6. бот. диал. Йүкә ағасы. □ Липа (лат. Tilia). Ҡабыҡ сәскә ата.
4 Ҡабыҡ ҡағып бесәй өркөтөү юҡтан бәлә һалыу. □ Взывать о помощи, притворяясь попавшим в беду. Ҡабыҡ ҡағып бесәй өркөтөп йөрөй. Ҡабыҡ ҡағыу маҡтаныу. □ Хвастаться. Ҡабыҡ ҡаға башланы. Һин ҡабыҡ ҡағырға оҫтаһың. Ҡабыҡ
68
(о сене). Бесән ҡабыҡҡан. Дымлы бесәнгә ҡабыҡмаһын өсөн тоҙ һибәләр.
ҠАБЫҘҒЫС (Р.: зажигалка; И.: lighter; T.: çakmak) и.
1. Ут ҡоҡандырыу өсөн уңайлы ҡулайлама. □ Зажигалка. Ҡабыҙғыс яндырыу. Ҡабыҙғыс менән усаҡ тоҡандырыу.
2. Шартлаусан матдәләрҙе ҡабыҙыу өсөн ҡулланылған махсус патрон. □ Запал. Ҡорал ҡабыҙғысы.
ҠАБЫҘҘЫРЫУ (ҡабыҙҙыр-) ҡ. йөкм. ҡар. ҡабыҙыу, понуд. от ҡабыҙыу. Ут ҡабыҙҙырыу. Машинаны ҡабыҙҙырыу. Лампаны ҡабыҙҙырыу.
ҠАБЫҘ Л ЫҠ (ҡабыҙлығы) (Р: лучина; И.: splinter; torch; T.: çıra) и. диал.
Ут тоҡандырыу өсөн йоҡа ғына итеп яр-ғысланған ҡоро ағас; сыра. □ Лучина, щепки. Ҡабыҙлыҡ менән тоҡандырыу. Бабай ҡышҡа ҡабыҙлыҡтар әҙерләй торғайны.
ҠАБЫҘЫУ (ҡабыҙ-) (Р: зажигать; И.: ignite; T.: yakmak) ҡ.
1. Ут төртөп яндырыу; тоҡандырыу. □ Зажигать, зажечь что. // Зажигание. Ут ҡабыҙыу. Тәмәке ҡабыҙыу. Ҡабыҙып ебәреү. М [Ниғмәтулла] ике-өс шырпыны бер юлы һыҙып ҡабыҙыуы булды, эргәнән, бик яҡында ғына, өлкән һорғолт эт һикерҙе. Я. Хамматов. Ғәйникамал йүгереп йөрөп шәмдәргә ут ҡабыҙа. 3. Ураҡсин. Ә шулай ҙа боҙҙа, ҡар өҫтөндә гөлтөлдәтеп усаҡ ҡабыҙҙым. А. Игебаев. • Ҡабыҙмаһаң, шырпыла янмай. Мәҡәл. Ҡойроғон нығыраҡ ҡыҫһаң, ҡуян да шырпы ҡабыҙа. Әйтем. Оҫта ҡабыҙған ҡар яндырған. Мәҡәл.
2. Ниндәйҙер техниканы хәрәкәткә килтереү; эшләтеү. □ Привести в действие, заводить, завести, включить что. // Включение. Машинаны ҡабыҙыу. Телевизорҙы ҡабыҙып ҡуйыу. Компьютерҙы ҡабыҙып ебәреү. Я Завод эсендә тынлыҡ. Ғамир алмашсыһын оҙатты ла, электроплиткаһын ҡабыҙып, сәйнүк менән һыу ҡуйҙы. «Шоңҡар», № 3, 2009.
3. күсм. Ниндәйҙер тойғо һ. б. тыуҙырыу, уятыу; тоҡандырыу. □ Пробуждать, раз
жигать, разжечь (чувства). Дәрт ҡабыҙыу. Теләк ҡабыҙыу. Һүнгән рухты ҡабыҙыу. В [Йондоҙҙарҙы] киске елдәр ороп ҡабыҙа ла, таң елдәре ороп һүндерә. Н. Нәжми.
ҠАБЫҘЫШЫУ (ҡабыҙыш ) ҡ. урт. ҡар. ҡабыҙыу 1—2. взаимн. от ҡабыҙыу 1—2. Ут ҡабыҙышыу.
ҠАБЫҠ I (ҡабығы) (Р.: кожура; И.: peel; T.: kabuk) и.
1. Төрлө нәмәнең тыштан ҡаплап торған көбө. □ Кожура, кора, скорлупа, шелуха. Йомортҡа ҡабығы. Көнбағыш ҡабығы. Картуф ҡабығы. Һуған ҡабығы. ■ Был һуйыл да йәш булған, ҡабығынан әрселгән, бөкһәң, шартлап һынырҙай ҡыу таяҡҡа әүерелгән. «Урал батыр». [Исмәғил ҡарт] ашъяулыҡҡа ҡабығы менән бешкән һалҡын картуф, бер ҡыйыр икмәк тә килтереп ҡуйҙы. К. Кинйәбулатова. • Һүҙ — һуған ҡабығы: береһен асһаң, икенсеһе сыға. Әйтем.
2. Йыуан йүкә йәки ҡарама ағасынан ҡуптарып, таҡта һымаҡ тигеҙләп баҫырылған ҡайыр. □ Луб, лубок, лыко. / Лубяной, лубочный, лыковой. Ҡабыҡ бишек. Ҡабыҡ арба. Ҡабыҡ төшөрөү. Ҡабыҡ һуйыу.
3. иҫк. Йүкә ҡайырыһының эсенән яһалған боронғо табут. □ Гроб из луба. Мәйетте ҡабыҡҡа һалып зыяратҡа илт-кәндәр. ■ Борон мәйетте ләхеткә ҡабыҡҡа һалып ҡуйғандар. Ф. Хисамитдинова.
4. Ҡайһы бер умыртҡалы хайуандарҙың тәнен һаҡлай торған ҡаты пластинкалар. □ Шкура, чешуя, кожа пресмыкающихся. Кеҫәртке ҡабығы. Йылан ҡабығы.
5. диал. Балыҡ тәңкәһе. □ Чешуя. Ҡыҙылғанаттың ҡабығы эре була.
6. бот. диал. Йүкә ағасы. □ Липа (лат. Tilia). Ҡабыҡ сәскә ата.
4 Ҡабыҡ ҡағып бесәй өркөтөү юҡтан бәлә һалыу. □ Взывать о помощи, притворяясь попавшим в беду. Ҡабыҡ ҡағып бесәй өркөтөп йөрөй. Ҡабыҡ ҡағыу маҡтаныу. □ Хвастаться. Ҡабыҡ ҡаға башланы. Һин ҡабыҡ ҡағырға оҫтаһың. Ҡабыҡ
68