Академический словарь башкирского языка. Том V. Страница 685
Поиск по словарям
ҠЫЖМЫРЛАУ
пова. Бай ҡыҙышып турәнең өҫтөндәге шәп кейемдәрен дә һалдырып алған тиҙәр. Ғ. Хөсәйенов.
ҠЫҘ ӘЙТТЕРЕҮ (ҡыҙ әйттер-) (Р.: сватать невесту; И.: brokage bride; T.: kiz istemek) ҡ. этн.
Егеттең ата-әсәһе ҡыҙҙың ата-әсәһе менән осрашып, балаларҙы ҡауыштырыу тураһында килешеүе. □ Сватать невесту. // Сговор. М Туй уткәс, йәш ғаилә башы кәләшенә: «Ҡаҙ һуйырға, ҡымыҙ ҡуйырға ине», — тигән. Ҡатыны әйткән: «Ҡаҙҙы, улың тыуып, уҫеп еткәс, һуйырбыҙ. Ҡымыҙҙы, шул улың ҡыҙ әйттергәс, бешербеҙ». Әкиәттән. Ҡыҙ әйттереп ҡайтҡас, туған-тыумаса, курше-кулән хәл-әхуәл белешергә килә. М. Бураҡаева.
ҠЫҘ ЯБЫУ (ҡыҙ яп-) (Р.: первая брачная ночь; И.: the first night; T.: gerdek) ҡ. этн.
Кейәүгә сыға торған ҡыҙҙы кейәү менән ҡунаҡ өйгә ябыу (йола). □ Первая брачная ночь. ■ Ҡыҙ япҡанда, мылтыҡтан аталар, төрлө уйындар уйнаталар, ҡыҫҡаһы — ҡыҙыҡ була. Экспедиция материалдарынан.
ҠЫЖАУ (Р: скупой; И.: miserly; T: cimri) с.
Йомошҡа ҡаты; һаран. □ Скупой. Ҡыжау әҙәм. Ҡыжау булыу.
ҠЫЖҠ (Р: кряк!; И.: quack!; T.: vak!) оҡш.
Өйрәк тауышын белдергән һүҙ. □ Кряк (подражание звуку, издаваемому утками). Өйрәктәр ҡыжҡ итеу.
ҠЫЖҠ-ҠЫЖҠ (Р: кряк-кряк; И.: quack!; T.: vak vak) оҡш.
Ҡабат-ҡабат ҡыжҡ иткән тауышты белдергән һүҙ. □ Кряк-кряк (подражание звуку, издаваемому утками). Өйрәктәр ҡыжҡ-ҡыжҡ итә.
ҠЫЖҠЫЛДАҠ (ҡыжҡылдағы) (Р.: кук-ша; И.: Siberian jay; T.: Sibiryah alakarga) и. зоол.
Дөйөм төҫө ҡара көрән, һарғылт һипкелле, ҡанаттарының сите, ҡойроҡ төбө ерән тап
лы, күгәрсендән бәләкәйерәк ҡош. □ Кукша (лат. Perisoreus infaustus). Ҡыжҡылдаҡ ояһы. Ҡыжҡылдаҡ йомортҡаһы. ■ Ҡыжҡылдаҡ ағас ботаҡтарында һәм ерҙә йөрөй, һирәк оса. Э. Ишбирҙин.
ҠЫЖҠЫЛДАУ (ҡыжҡылда-) (Р: крякать; И.: quack; Т.: vakvak etmek) ҡ.
1. Ҡыжҡ-кыжҡ итеү, ҡыжҡ-ҡыжҡ килеү.
□ Крякать. Өйрәктәр ҡыжҡылдай.
2. Ҡаж-ҡож йүткереү; ҡажҡылдау.
□ Сильно кашлять. Бала ҡыжҡылдай, һыуыҡ тейеуҙән ҡыжҡылдау.
ҠЫЖҠЫЛТАУ (ҡыжҡылта-) ҡ. диал. ҡар. ҡарлығыу. ■ Ике көн ҡыжҡылтап йөрөгән ине, сәпсим быулыҡты ла ҡуйҙы. Экспедиция материалдарынан.
ҠЫЖҠЫМ с. диал. ҡар. ҡарлыҡҡан.
Ҡыжҡым тауыш менән ҡысҡырыу.
ҠЫЖМЫЛДАУ (ҡыжмылда-) (Р: кишеть; И.: swarm, teem; T.: kaynaşmak) ҡ. диал.
1. Ҡымйыу. □ Кишеть. Ҡорттар ҡыж-мылдай. Майҙанда халыҡ ҡыжмылдай.
2. Ҡыймылдау. □ Шевелиться. Йылан ҡыжмылдай.
ҠЫЖМЫРАУ (ҡыжмыра-) ҡ. диал. ҡар. ҡымйыу. Ҡыжмырап торған ҡорттар.
ҠЫЖМЫРЙЫУ (ҡыжмырйы-) ҡ. диал. ҡар. ҡымырйыу. Бөтә тән ҡыжмырйый.
ҠЫЖМЫР-ҠЫЖМЫР (Р: подража ние беспорядочному движению насекомых; И.: imitative word; T.: yansıma) оҡш.
Ҡорттарҙың өйкөлөшөп, ҡайнашып торғанын белдергән оҡшатыу һүҙе. □ Подражание беспорядочному движению насекомых и т. п. в различных направлениях. Ҡыжмыр-ҡыжмыр килеу. Ҡыжмыр-ҡыжмыр итеу.
ҠЫЖМЫРЛАУ (ҡыжмырла-) (Р: кишеть; И.: swarm; T.: kaynaşmak) ҡ.
1. Өйкөлөшөп, сыуалып ҡайнашыу; ҡымйыу. □ Кишеть. Ҡырмыҫҡалар ҡыжмырлай. Ҡорттар ҡыжмырлай. ■ Бөтә ер өҫтө, бөтә тереклек ҡыжмырлай, йәнләнә, ҡояш яҡтыһын курергә ашыға ине. К. Мәргән. Разведка Вальково станцияһында дош
685
пова. Бай ҡыҙышып турәнең өҫтөндәге шәп кейемдәрен дә һалдырып алған тиҙәр. Ғ. Хөсәйенов.
ҠЫҘ ӘЙТТЕРЕҮ (ҡыҙ әйттер-) (Р.: сватать невесту; И.: brokage bride; T.: kiz istemek) ҡ. этн.
Егеттең ата-әсәһе ҡыҙҙың ата-әсәһе менән осрашып, балаларҙы ҡауыштырыу тураһында килешеүе. □ Сватать невесту. // Сговор. М Туй уткәс, йәш ғаилә башы кәләшенә: «Ҡаҙ һуйырға, ҡымыҙ ҡуйырға ине», — тигән. Ҡатыны әйткән: «Ҡаҙҙы, улың тыуып, уҫеп еткәс, һуйырбыҙ. Ҡымыҙҙы, шул улың ҡыҙ әйттергәс, бешербеҙ». Әкиәттән. Ҡыҙ әйттереп ҡайтҡас, туған-тыумаса, курше-кулән хәл-әхуәл белешергә килә. М. Бураҡаева.
ҠЫҘ ЯБЫУ (ҡыҙ яп-) (Р.: первая брачная ночь; И.: the first night; T.: gerdek) ҡ. этн.
Кейәүгә сыға торған ҡыҙҙы кейәү менән ҡунаҡ өйгә ябыу (йола). □ Первая брачная ночь. ■ Ҡыҙ япҡанда, мылтыҡтан аталар, төрлө уйындар уйнаталар, ҡыҫҡаһы — ҡыҙыҡ була. Экспедиция материалдарынан.
ҠЫЖАУ (Р: скупой; И.: miserly; T: cimri) с.
Йомошҡа ҡаты; һаран. □ Скупой. Ҡыжау әҙәм. Ҡыжау булыу.
ҠЫЖҠ (Р: кряк!; И.: quack!; T.: vak!) оҡш.
Өйрәк тауышын белдергән һүҙ. □ Кряк (подражание звуку, издаваемому утками). Өйрәктәр ҡыжҡ итеу.
ҠЫЖҠ-ҠЫЖҠ (Р: кряк-кряк; И.: quack!; T.: vak vak) оҡш.
Ҡабат-ҡабат ҡыжҡ иткән тауышты белдергән һүҙ. □ Кряк-кряк (подражание звуку, издаваемому утками). Өйрәктәр ҡыжҡ-ҡыжҡ итә.
ҠЫЖҠЫЛДАҠ (ҡыжҡылдағы) (Р.: кук-ша; И.: Siberian jay; T.: Sibiryah alakarga) и. зоол.
Дөйөм төҫө ҡара көрән, һарғылт һипкелле, ҡанаттарының сите, ҡойроҡ төбө ерән тап
лы, күгәрсендән бәләкәйерәк ҡош. □ Кукша (лат. Perisoreus infaustus). Ҡыжҡылдаҡ ояһы. Ҡыжҡылдаҡ йомортҡаһы. ■ Ҡыжҡылдаҡ ағас ботаҡтарында һәм ерҙә йөрөй, һирәк оса. Э. Ишбирҙин.
ҠЫЖҠЫЛДАУ (ҡыжҡылда-) (Р: крякать; И.: quack; Т.: vakvak etmek) ҡ.
1. Ҡыжҡ-кыжҡ итеү, ҡыжҡ-ҡыжҡ килеү.
□ Крякать. Өйрәктәр ҡыжҡылдай.
2. Ҡаж-ҡож йүткереү; ҡажҡылдау.
□ Сильно кашлять. Бала ҡыжҡылдай, һыуыҡ тейеуҙән ҡыжҡылдау.
ҠЫЖҠЫЛТАУ (ҡыжҡылта-) ҡ. диал. ҡар. ҡарлығыу. ■ Ике көн ҡыжҡылтап йөрөгән ине, сәпсим быулыҡты ла ҡуйҙы. Экспедиция материалдарынан.
ҠЫЖҠЫМ с. диал. ҡар. ҡарлыҡҡан.
Ҡыжҡым тауыш менән ҡысҡырыу.
ҠЫЖМЫЛДАУ (ҡыжмылда-) (Р: кишеть; И.: swarm, teem; T.: kaynaşmak) ҡ. диал.
1. Ҡымйыу. □ Кишеть. Ҡорттар ҡыж-мылдай. Майҙанда халыҡ ҡыжмылдай.
2. Ҡыймылдау. □ Шевелиться. Йылан ҡыжмылдай.
ҠЫЖМЫРАУ (ҡыжмыра-) ҡ. диал. ҡар. ҡымйыу. Ҡыжмырап торған ҡорттар.
ҠЫЖМЫРЙЫУ (ҡыжмырйы-) ҡ. диал. ҡар. ҡымырйыу. Бөтә тән ҡыжмырйый.
ҠЫЖМЫР-ҠЫЖМЫР (Р: подража ние беспорядочному движению насекомых; И.: imitative word; T.: yansıma) оҡш.
Ҡорттарҙың өйкөлөшөп, ҡайнашып торғанын белдергән оҡшатыу һүҙе. □ Подражание беспорядочному движению насекомых и т. п. в различных направлениях. Ҡыжмыр-ҡыжмыр килеу. Ҡыжмыр-ҡыжмыр итеу.
ҠЫЖМЫРЛАУ (ҡыжмырла-) (Р: кишеть; И.: swarm; T.: kaynaşmak) ҡ.
1. Өйкөлөшөп, сыуалып ҡайнашыу; ҡымйыу. □ Кишеть. Ҡырмыҫҡалар ҡыжмырлай. Ҡорттар ҡыжмырлай. ■ Бөтә ер өҫтө, бөтә тереклек ҡыжмырлай, йәнләнә, ҡояш яҡтыһын курергә ашыға ине. К. Мәргән. Разведка Вальково станцияһында дош
685